/Izlaganje sa Međunarodnog naučnog skupa „Državnost i granice Bosne i Hercegovine krozu istoriju“, održan 16. i 17. decembra u Tuzli u organiaciji Pravnog fakualteta Univerziteta u Tuzli i UG Naučno društvo pravnika u Tuzli – kao dio obimnijeg istraživačkog rada/
Govoriti o istorijskom trajanju, granicama, državnosti pa ako se hoće i budućnosti Bosne i Hercegovine, a u tom naumu ne rasvijetliti sudbinu Novopazarskog Sandžaka, potom Sandžaka ili kako ga u srpskom državno-političkom vokabularu hoće preimenovati u nekakvu Rašku oblast, bilo bi kazivanje sa fabulom ali bez nekoliko značajnih poglavlja.
Stoga, bez namjere da fokus naučnog skupa usmjerim nešto dalje od osnovne teme, usudiću se da i pored mnogo puta kazanog, ovim kratkm osvrtom, osvježim trajanje i istorijsku sudbinu današnjeg Sandžaka.
Dakle riječ je o gegrafskoj, sociološko-etničkoj, privrednoj, istorijskoj i po mnogo čemu svojevrsnoj regiji, koju čine teritorije Oština Priboj, Prijepolje, Sjenica, Novi Pazar, Tutin, Rožaje, Plav, Gusinje, Berane, Pljevlja i Bijelo Polje. Pošto ta teritorija geografski razdvaja Srbiju i Crnu Goru, po prirodi stsvari, njeno istorijsko trajanje pratila su svojevrni tokovi i veoma turbulentna dogadjanja.
Prema upravno državnom ustrojstvu Otomanske imperije, sandžakati su predstavljali autonomne regije sa tačno odredjenim ovlašćnjima i administrativno upravnim svojstvima.
Do Austrougarske okupacije 1878. g., Sandžak je bio dio Bosanskog Vilajeta, a nakon Aneksije Bosne i Hercegovine ponovo je predat na upravu Osmanskom carstvu, što je trajalo neih nepunh deset godina, da bi potom, tokom balkanskih ratova bio zauzet od Kraljevina Srbije i Crne Gore, što je takodje trajalo relativno kratko. Za ovu priliku, posebno je zanimljivo trajanje Sandžaka nakon 1945. godine, u vezi sa čim bih izdvojio:
– da je postojanje Sandžaka kao regije, faktička stvar koju niko, sve i da hoće, nemože izmijenti ili pak izbrisati iz svijesti ljudi koji ga naseljavaju;
-da su se građani Sandžaka, bez obzira na vjeru i naciju, u značajnom broju odazvali partizanskom pokretu koji je u jednom vremenu možda značio prividan spas;
-da je krajem 1943. godine u Pljevljima formirano Antifašističko vijeće narodnog oslobodjenja ZAVNOS, koje je njegovom poslednjom sjednicom 1945. godine, održanom u Novom Pazaru, praktično dekretom, prestalo da postoji.
– da za razliku od statusa svih republika i dvije pokrajine, samo Sandžak je oostao bez teritorijalno organizacione forme, što je potom pa sve i do današnjih dana, produkovalo nebrojene štetne posledice po narode toga prostora. U vezi sa tim, moju pažnju posebno zaokupljaju nastale posledice a to su:
Prije, tokom i nakon drugog svjetskog rata, sudbinski, vrlo često i uz „zabranu“ pamćenja, tome narodu, prvenstveno bošnjačkom u kontinuitetu dogadjao se klasični osvjetnički državni teror. Samo podsjećanje na neosporna stradanja, jer trpljenje uz nemoć, kao kod kurbanskog jagnjeta – pretvori se u sopstveni doživljaj osude na koju se htio ili ne, čovjek i njegova kolektivna svijest, vremenom navikava.
Govorim u prvom licu, valjda radi kakvog istorijskog alibija, kao da „nikada završeni, rat sa turcima još uvijek traje“, u mjesto nacionalnog ili vjerskog, za početak pridodaše mi ime „turčin“, – time istorijskoj pohoti otvoriše vrata ka meni „neprijatelju“, s „moralno-istorijskim pravom“ da je sve dozvoljeno. Razumije se, ni to nije bilo tako lako, jer valjalo je „istorijskim“ čitankama, od najranijeg uzrasta natopiti kolektivnu svijest o „turčinu“ vjekovnom neprijatelju – kako to naš slavljeni nobelovac, kažu plagijtom iz alžirsko-francuskog rata zapisa o turskom zulumu, o samo njemu znanom nabijanju Radisava na kolac. Zato, zbog te grube neistine koja se vremenom iz prozne kreacije preselila u redovnu školsku lektiru a potom i na bojišta, ne čudi otsustvo naučene empatije, da svaki zločin nad čovjekom druge vjere i imena, ma koliko on bio bezrazložan i morbidan, bez kompleksa i ljudskog razuma, doživljava se i razumije kao nacionalno herojstvo. Mimo pominjanja imena prve trojke balkanskih kasapina iz vremena 1992 – 1995., koji obznaniše „da je došao dan obračuna sa turcima“, prije ili poslije, čime bi još drugim to projektovano zlo trebalo argumentovati. Da stvar bude još gora, u mjesto srama i nacionalne istorijske bruke, u znak negiranja dokazanih zločina, uz nihova imena, posterima i muralima u ovom vremenu, javno ali i besramno se kaljaju i ruže nedužni zidovi metroplskihj zgrada i trgova koji će možda i to preživjeti. Ujedno ili paralelno sa takvom bumerang-indoktrinacijom sopstvenog naroda, oživljavanjem davno osudjene rasne teorije, valjalo je uzdignuti poznatu doktrinu o tzv. „izabranom narodu“, ili o „nebeskom narodu“, a samim tim i promovisati polaganje prava na sudbine drugih i na sve teritorije tamo gdje se makar i jedan pripadnik toga naroda nalazi. Vremenom, podpomognuta svemogućom crkvom, koja je neskriveno odavno izašla iz okvira kanonsko-crkvenog i zavetne maksime „ljubi bližnjega svoga“, time u dugom trajanju postajuć udarna ideološka pesnica državnog establišmenta, korak po korak, dolazi se do oživotvorenja, konkretizacije a potom i sprovodjenja u djelo, više srpsko-nacionalnih programa, medju kojima se posebno izdvajaju: Načertanije Ilije Garašanina, ministra unutrašnjih djela Srbije a potom i drugi sve do današnjih dana. Da nije riječ o kakvom bezazlenom programu, razigranoj suludoj mašti ili kakvom usamljenom tekstu, dovoljno je kazati da je to bio sveobuhvatni državni program o spoljašnjoj i nacionalnoj politici Srbije sa kraja davne 1844. godine. Te i takve teorije, ispostavilo se kao po nekoj navici, svaka naredna vlast uzima za utabanu matricu svog djelovanja tipa „za jednodg srbina, sto muslimana …“. Takođe, poznati četnički ideolog Moljević, posebno u vremenu 1941. pa na dalje, zagovara etničko čišćenje od drugih naroda o čemu i on sačinjava program o tzv. Homogenoj i velikoj Srbiji koja bi zadirala duboko u teritorije svih zemalja koje je orkužuju.
Prirodni nastavak te ideologije, je Instrukcija četničkog ratno-kolaboriconog vođe Mihailovića, kojom se precizira:
„Stvoriti veliku Jugoslaviju i u njoj veliku Srbiju, etnički čistu u granicama Srbije — Crne Gore — Bosne i Hercegovine — Srema — Banata i Bačke. Čišćenje državne teritorije od svih narodnih manjina i nenacionalnih elemenata. Stvoriti neposredne zajedničke granice Srbije i Crne i Gore, čišćenjem Sandžaka od muslimanskog življa i Bosne od muslimanskog i Hrvatskog življa…“ On također četničkim odredima u Crnoj Gori naređuje da “u danom trenutku” očiste Pešter od muslimanskog i albanskog življa: „Jednim delom snaga dejstvovati iz doline Lima pravcem: Bijelo Polje — Sjenica sa zadatkom očistiti Pešter od muslimanskog i Arnautskog življa.“
Karakterističan “pogodni momenat” rukovodstvo četničkog pokreta je iskoristilo početkom 1943. godine kada je izvršen pokolj muslimana Pljevalja, Čajniča i Foče, nakon čega je četnički koljač Đurišić raportirao Mihailoviću:
„Načelniku štaba Vrhovne komande. — Akcija u Pljevaljskom, Čajničkom i Fočanskom srezu protivu muslimana izvršena je. Operacije su izvedene tačno po naređenju i izdatoj zapovesti. Napad je počeo u određeno vreme. Svi komandanti i jedinice izvršili su dobijene zadatke na opšte zadovoljstvo. Sva muslimanska sela u tri pomenuta sreza su potpuno spaljena da nijedan njihov dom nije ostao čitav. Sva imovina je uništena sem stoke, žita i sena. Za vreme operacije se pristupilo potpunom uništavanju muslimanskog življa bez obzira na pol i godine starosti. Žrtve kod muslimana oko 1.200 boraca i oko 8.000 ostalih žrtava: žena, staraca i dece. Sve ostalo stanovništvo je uništeno.“
Slijedom već utabane državne strategije, Srpska akademija nauka i umjetnosti, u vremenu između 1985. i 1986. godine, sačinjava tzv. Memorandum SANU, koji po svojoj sadržini predstavlja „Strateški program srpske inteligencije“ – objavljen u „Večernjim novostima“ u dva nastavka 24. i 25. septembra 1986. godine, koji je još tada ocijenjen kao izraz velikosrpskog nacionalizma i kao ozbiljan korak ka razbijanju tadašnje jugoslovenske zajednice, što se ustvari kasnije i desilo.
Sandžačko vrijeme od 1945. pa sve preko devedesetih prošloga vijeka, obilježilo je brojna neopravdana hapšenja, ubijanja bez sudjenja, zlostavljanja, prijetnje, ucjene, ekonomsko ugnetavanje, što su samo dijelovi repertorara koji je primjenjivan u skoro poluvjekovnom trajanju one Jugoslavije. Radi ilustracije valja pomenuti slučaj strijeljanja na hiljade Bošnjaka na novopazarskom Hadžetu, medju kojima je strijeljan i narodni tribun mula Aćif Efendija, zatim mula Jakup Kardović u Rožajama i brojni drugi, koje je država bez potrebne kritičnosti i bez sudjenja, označavala narodnim neprijateljima i ako oni to dokazano nijesu bili. Takav odnos i postupanje države prema velikom broju pripadnika Bošnjačkog naroda, u kontinuitetu je stvarao osjećaj nesigurnosti, osjejćaj gradjana drugog reda i stanje neizdrživosti. Iz toga repertoara u relativno novije vreme, izdvajaju se slučajevi policijsko-sudsko blokiranje političkog organizovanja bošnjačkog naroda, što su države Srbija i Crna gora, po staljinističko-golootočkom šnitu, izvodile na najbrutalnije moguće načine. Bez pravnog osnova i stvarnog razloga, desilo se 1994. hapšenje cjelokupnog rukovodstava tada dominanatne političke stranke SDA, i to u dva odvojena slučaja ali jednovremeno u Srbiji i u Crnoj Gori. Ono što te slučajeve povezuje i karakteriše jesu ispoljene policijske brutalnosti, praćene teškim kršenjem ljudskih prava, od čega se bošnjaški narod Sandžaka još uvijek nije oporavio.
Sandžak je i dalje izmedju istoka i zapada, pa ću stoga u mjesto zaključka pobrojati samo neke slučajeve kontinuiranog državnog terora nad bošnjačkim narodom te regije:
1912 /13 – nasilno pokrštavanje, strijeljanje i ubijanje muslimana plavsko-gusinjskog kraja;
1919. – ponovljeni zločini plavskom kraju;
1924. – genocid u mjestu Šahoviće kod Bijelog Polja;
1943.- četničko orgijanje nad preko 8000 muslimana donjeg Bihora i Polimlja;
1945. – streljanje na hiljade muslimana na novopazarskom Hadžetu;
1945. – bez sudske odluke strijeljanje mula Jakupa Karodovića u Rožajama;
1992. – hapšenje i deportacija u gradovima jadranskog primorija u CG;
1993. – ratni zločini nad Bošnjacima i raseljavanje čitavog kraja pljevaljske Bukovice;
1993. – otmica putnika iz voza na stanici Štrpci;
1994. – državno-policijski teror nad cjelokupnim bošnjačkim političkim rukovodstvom;