Tvrđava Stari grad jedan je od najljepših i najočuvanijih fortifikacijskih objekata srednjovjekovne Bosne u kojem su naredni historijski periodi ostavili svoja specifična obilježja.
U do sada poznatim historiografskim izvorima ne postoji podatak o godini i trajanju izgradnje, kao ni o graditelju.
Historičari su saglasni da je tvrđava sagrađena u drugoj polovini 14. ili prvoj polovini 15. stoljeća.
Po načinu gradnje i drugim indicijama pretpostavlja se da je graditelj kralj Tvrtko II Kotromanić, ali se navodi da je mogući graditelj i kralj Stjepan Dabiša.
Današnji izgled bedema i tvrđave same predstavljaju rezultat intervencija turskih majstora gradnje vojnih utvrda.
1953. godine tvrđava se stavlja pod patronat Zavičajnog muzeja Travnik.
Zahvaljujući direktoru Muzeja Stipi Loziću otpočelo se s čišćenjem i uređenjem tvrđave, arheološkim i konzervatorskim radovima.
Ubrzo je Stari grad postao centar kulturnog i zabavnog života Travnika u koji dolaze brojni turisti i posjetioci.
1999. godine pokrenut je proces obnove i revitalizacije tvrđave.
Tvrđava Stari grad danas ima status nacionalnog spomenika BiH.
Mitski osnutak
Travnička tvrđava u više od 500 godina postojanja višekratno je mijenjala naziv:
Garbun, zaboravljeno srednjovjekovno ime čije značenje ne znamo pouzdano jer možda potječe iz izumrlog jezika Ilira, ili je to možda riječ turskog porijekla koja označava tvrđavu na brijegu;
Travnik (Trawinc, Travnich, Travnic), po onom bosanskom kraljevskom porezniku na travarinu (porez na ispašu stoke), kao što je i grad Mostar dobio ime po mostarima, poreznicima na mostarinu;
Austro-Ugarska monarhija imenuje tvrđavu kao Kastel ili Kaštel, te je tako označena i na njihovim vojnim kartama;
U narodu, jednostavno nazvana Grad, da bi nakon 1953. godine na poticaj Stipe Lozića, direktora travničkog Zavičajnog muzeja, a u svrhu stavljanja tvrđave u turističku funkciju, bila nazivana Stari grad.
Tvrđava je danas poznata po potonjem nazivu – Stari grad!
Ni arheološka istraživanja, a ni raznolika istoriografska literatura napisana o tvrđavi, ne otkriva nam u potpunosti njen istorijat; tako,da danas postoje brojne nedoumice koje tvore onu viziju mitskog osnutka grada Travnika kao, neprijeporno, najprepoznatljivijeg dijela njegove urbane mitologije.
Slijedom Hegelove misli da sve što je poznato nije i spoznato, ma koliko znali o tvrđavi, danas još uvijek ne znamo: tačnu godinu gradnje, niti znamo ko je bosanski kralj-graditelj; nije nam poznat njen arhitekta, ni oni sigurno brojni majstori-zidari i irgeti; ne znamo koliko je dugo građena; da li je 1463. godine turska vojska osvojila tvrđavu borbom, predajom ili izdajom vojne posade; kakav je bio taj svakodnevni život zapovjednika i posadnika utvrde – od pretpostavljene ilirske gradine, preko bosanske srednjovjekovne tvrđave i dvora, potonje turske osmanske prisutnosti od 415 godina, zatim austrougarskog razdoblja, perioda Kraljevine SHS-Jugoslavije i II svjetskog rata.
Neki arheolozi i istoričari (poput dr.Joze Petrovića, rođenog u Gornjem Docu kod Travnika) smatraju da je na mjestu današnje tvrđave, još u neolitu, postojala utvrda za naselje od kojeg potiču praistorijske rbine pronađene na sjeveroistočnoj padini grebena na kome leži tvrđava.
Pretpostavlja se da je tu, svakako, postojala ilirska gradina plemena Desitijata, jedna od 40 utvrda pronađenih u travničkom kraju iz tog perioda od prije više od 2.000 godina.
Neka nam sposobnost imaginarnog mišljenja dopusti da sebi predočimo da je baš tu bila ona legendarna Arduba, tvrđava čijim je osvojenjem 9. godine n.e. okončan Batonov ustanak ilirskih plemena protiv najboljih rimskih legija predvođenih proslavljenim vojskovođama Tiberijem i Germanikom, ona tvrđava s čijih su bedema skakale u ponor majke držeći svoju djecu u naručju, ne želeći postati robljem rimskih patricija.
Interesantno je da slavni turski putopisac Evlija Čelebija 1660. godine piše da je Travnik sagradio latinski kralj po imenu Dubrovnik, u historiografiji nepoznata vladarska ličnost.
Zasigurno najvažniji događaj u svekolikoj historiji utvrde je onaj što se zbio 3. juna 1463. godine, kada je tvrđavu osvojila turska vojska sultana Mehmeda II Fatiha.
Turci su tvrđavu fortifikacijski dograđivali i time upotpunjavali njenu prvotnu namjenu, da bude strateški izuzetno važan vojni objekat. To će i biti sve do 1948. godine, a stoljećima će se smjenjivati vojne odore i znamenja: srednjovjekovni kraljevski strelci, turski timarnici i ulufedžije, austrougarski soldati, vojnici jugoslovenske Kraljevine, domobrani, ustaše i nacisti, Titovi partizani i trupe FNRJ.
U 18. i 19. stoljeću, travnička tvrđava je ostala upamćena kao kazamat i gubilište za nepokorne bosanske begove i age, kao i svakovrsne prestupnike.
Stari grad jedan je od najljepših i najočuvanijih fortifikacijskih objekata srednjovjekovne Bosne u kojem su naredni istorijski periodi ostavili svoja specifična obilježja.
O njegovom nastanku, funkciji i događajima koji su se zbivali unutar i oko zidina, postoje različite pisane i nepisane verzije, izvori i tumačenja.