Nakon dženaze namaza prisutni u najvećem broju prate dženazu do mezarja, pomažu kod nošenja i ukopa u kabur.
Praćenje dženaze i ukop umrlog
Poslanik, s.a.v.s., je rekao:
مَنْ شَهِدَ الْجَنَازَةَ حَتَّى يُصَلَّى عَلَيْهَا فَلَهُ قِيرَاطٌ وَمَنْ شَهِدَهَا حَتَّى تُدْفَنَ فَلَهُ قِيرَاطَانِ قِيلَ وَمَا الْقِيرَاطَانِ قَالَ مِثْلُ الْجَبَلَيْنِ الْعَظِيمَيْنِ
„Ko prisustvuje dženaza namazu sve dok se ne klanja, imaće nagradu jednog kirata. A ko ostane na dženazi sve dok se ne ukopa, imat će nagradu dva kirata. Upitan je: Kolika su dva kirata? Rekao je: Kao dva velika brda.“[1]
Veliki je sevap ponijeti dženazu, a kako se to ispravno praktikuje pojašnjavaju naredni hadisi:
مَنْ تَبِعَ جَنَازَةً وَحَمَلَهَا ثَلَاثَ مَرَّاتٍ فَقَدْ قَضَى مَا عَلَيْهِ مِنْ حَقِّهَا
„Ko isprati umrlog i ponese ga tri puta, ispunio je svoju obavezu prema njemu.“[2]
إِذَا اتَّبَعَ أَحَدُكُمُ الْجَنَازَةَ فَلْيَأْخُذْ بِجَوَانِبِ السَّرِيرِ الْأَرْبَعِ ثُمَّ لِيَتَطَوَّعَ بَعْدُ أَوْ لِيَذَرْ فَإِنَّهُ مِنَ السُّنَّةِ
„Ko bude pratio i nosio dženazu, neka je ponese sa obje strane (sva četiri držača), a zatim, ako hoće da još nosi, može, ili neka se time zadovolji, jer je to sunnet.“[3]
Praksa je da se ustane kada naiđe dženaza, kao i da se zaustave vozila i prekine saobraćaj dok ne prođe dženaza. Muhammed, s.a.v.s., je rekao:
إِذَا رَأَيْتُمُ الْجَنَازَةَ فَقُومُوا لَهَا حَتَّى تُخَلِّفَكُمْ أَوْ تُوضَعَ
„Kada vidite dženazu ustanite dok ne prođe ili dok je ne spuste.“[4]
بِسْمِ اللهِ وَعَلَى سُنَّةِ رَسُولِ اللهِ
Pri spuštanju mejita u kabur, prouči se dova: Bismillahi ve ala sunneti resulillah![5]
Kod spuštanja u kabur umrlog prvo se spušta zadnja strana tj. noge.
أَوْصَى الْحَارِثُ أَنْ يُصَلِّيَ عَلَيْهِ عَبْدُ اللهِ بْنُ يَزِيدَ فَصَلَّى عَلَيْهِ ثُمَّ أَدْخَلَهُ الْقَبْرَ مِنْ قِبَلِ رِجْلِ الْقَبْرِ وَقَالَ هَذَا مِنَ السُّنَّةِ
„El-Haris je oporučio da mu dženazu klanja Abdullah b. Jezid i on mu je klanjao dženazu. Kada ga je spuštao u mezar prvo je spustio noge od strane gdje će mu biti noge u kaburu i rekao je: Ovo je od sunneta.“[6] Ovaj hadis ujedno potvrđuje praksu onih osoba koje za života oporuče ko će im klanjati dženazu i preuzeti druge poslove oko ukopa.
Kod nas je također običaj da trojica od familije spuštaju umrlog u mezar, a to potvrđuje i postupak ashaba prilikom ukopa Poslanika, s.a.v.s.:
غَسَّلَ رَسُولَ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ عَلِيٌّ وَالْفَضْلُ وَأُسَامَةُ بْنُ زَيْدٍ وَهُمْ أَدْخَلُوهُ قَبْرَهُ قَالَ: حَدَّثَنَا مُرَحَّبٌ أَوِ ابْنِ أَبِي مُرَحَّبٍ أَنَّهُمْ أَدْخَلُوا مَعَهُمْ عَبْدَ الرَّحْمَنِ بْنَ عَوْفٍ فَلَمَّا فَرَغَ عَلِيٌّ قَالَ: إِنَّمَا يَلِي الرَّجُلَ أَهْلُهُ
„Vjerovjesnika su kupali Alija, El-Fadl i Usama b. Zejd. Njih trojica su ga i spustili u mezar.“ Kaže (Amir): „A pričao mi je Murehhab (ili Ibn Ebu Murehhab) da su sa sobom uzeli i Abdurrahmana ibn Avfa, pa pošto je Alija završio, reče: ‘Čovjeka (u mezar) spušta njegova porodica.’“[7]
Ustaljeni sunnet nalaže da se mejit u mezar spusti na desnu stranu, lica okrenutog prema kibli.[8] Kod nas je običaj da se stavi grumen zemlje pod tabut pod lijevo rame kako bi se postiglo navedeno.
Narod praktikuje da što više pomogne kod ukopa umrlog, i obično u tri navrata učestvuje u tome. Poslanik, s.a.v.s., je tako postupio:
صَلىَّ عَلىَ جَنَازَةٍ ثُمَّ أَتَى قَبْرَ الْمَيِّتِ فَحَثَى عَلَيْهِ مِنْ قِبَلِ رَأْسِهِ ثَلاَثًا
Klanjao je Poslanik, s.a.v.s., dženazu (merhumu), prišao kaburu i bacio tri puta zemlje od pravca glave mejjita.[9]
Neki islamski učenjaci su mišljenja da je lijepo pri prvom bacanju zemlje izgovoriti: „Minha haleknakum“, pri drugome: „Ve fiha nuidikum“, a pri trećem: „Ve minha nuhridžikum tareten uhra.“ Ovo je 55. ajet sure Taha, a u prijevodu glasi: „Mi smo vas od zemlje stvorili, u nju ćemo vas povratiti i iz nje ćemo vas izvaditi drugi put.“ Prenosi se da je Muhammed, s.a.v.s., učio gornji ajet prilikom ukopa svoje kćeri Ummi Kulsume.[10]
Izbor mezara
Dužina mezara je dužina tijela umrloga, oko dva metra, a širina 80-90 cm, dubina je polovina visine tijela za muškarce, a za žene nešto dublji. Ona strana mezara do Kible se ukoso potkopa, ako konfiguracija terena to dozvoljava. U većini mjesta se kod nas tako praktikuje. Poslanik, s.a.v.s. je rekao:
اَللَّحْدُ لَنَا وَالشَّقُّ لِغَيْرِنَا
„Lahd (sa potkopavanjem prema Kibli), pripada nama, a šekk (ravno kopanje) drugima.“[11]
Što se tiče izbora mezarja, mnoge naše familije i rodbina priželjkuju da budu u istom mezarju čak i kad je zajedničko mezarje na nivou džemata, imaju odvojeni prostori za svaku familiju. Mnogo je onih kojima nije svejedno gdje će biti ukopani, ne žele imati lošeg susjeda do svoga kabura. Za obje navedene situacije imaju i hadisi: Osman ibnu Maz’un umro je polovinom treće godine po hidžri i ukopan u mezarje Beki’a. Bio je Poslanikov, s.a.v.s. rođak po mlijeku, pa ga je, s toga, on nazvao svojim bratom. Poslanik, s.a.v.s., je kamenom obilježio njegov mezar i tom prilikom rekao:
أَتَعَلَّمُ بِهَا قَبْرَ أَخِي وَأَدْفِنُ إِلَيْهِ مَنْ مَاتَ مِنْ أَهْلِي
„S ovim ću obilježiti mezar svoga brata i kraj njega kopati ko umre od moje porodice.“[12]
اِدْفِنُوا مَوْتَاكُمْ وَسْطَ قَوْمٍ صَالِحِينَ ، فَإِنَّ الْمَيِّتَ يَتَأَذَّى بِجَارِ السُّوءِ ، كَمَا يَتَأَذَّى الْحَيُّ بِجَارِ السُّوءِ
„Ukopavajte svoje umrle pokraj dobrih (pobožnih) jer će umrli biti uznemiren (ako ga ukopate uz loša čovjeka), kao što može biti živ uznemiren od lošeg komšije.“[13]
Učenja na mezaru nakon ukopa
Kod nas je običaj da učači na kaburu umrlog okrenu se prema Kibli, i da tom prilikom čučnu ili sjednu kako je radio i Poslanik, s.a.v.s.:
عَنْ الْبَرَاءِ بْنِ عَازِبٍ قَالَ خَرَجْنَا مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ فِي جَنَازَةِ رَجُلٍ مِنْ الْأَنْصَارِ فَانْتَهَيْنَا إِلَى الْقَبْرِ وَلَمْ يُلْحَدْ بَعْدُ فَجَلَسَ النَّبِيُّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ مُسْتَقْبِلَ الْقِبْلَةِ وَجَلَسْنَا مَعَهُ
„Poslanikov ashab Bera ibnu Azib priča kako je on sa Poslanikom, s.a.v.s. i grupom ashaba otišao na dženazu nekom Medineliji. Kad smo stigli do kabura, dok umrli nije bio zakopan Poslanik je sjeo okrenut prema Kibli, pa smo i mi sjeli sa njim.“[14]
Nakon ukopa umrlog prouči se nešto iz Kur’ana i kaburska dova. Za ovo sam našao slijedeće hadise Poslanika, s.a.v.s.:
أَنَّ ابْنَ عُمَرَ اسْتَحَبَّ أَنْ يُقْرَأَ عَلَى الْقَبْرِ بَعْدَ الدَّفْنِ أَوَّلَ سُورَةَ الْبَقَرَةِ وَخَاتِمَتَهَا
„Ibnu Omer je preporučio učenje početka i kraja sure El-Bekare (Elif-lam-mim, Amenerresulu) poslije ukopa.“[15]
إِذَا مَاتَ أَحَدُكُمْ فَلا تَحْبِسُوهُ وَأَسْرِعُوا بِهِ إِلَى قَبْرِهِ وَلْيُقْرَأْ عِنْدَ رَأْسِهِ فَاتِحَةُ الْكِتَابِ وَعِنْدَ رِجْلَيْهِ بِخَاتِمَةِ الْبَقَرَةِ فِي قَبْرِهِ
Abdullah ibn Omer prenosi od Poslanika, s.a.v.s.: “Kada neko od vas umre, nemojte ga zadržavati, nego požurite s njim prema njegovom kaburu i neka se prouči kod njegove glave El-Fatiha, a kod njegovih nogu Amenerresulu.“[16]
مَا الْمَيِّتُ فِي الْقَبْرِ إِلَّا كَالْغَرِيقِ الْمُتَغَوِّثِ يَنْتَظِرُ دَعْوَةً تَلْحَقُهُ مِنْ أَبٍ أَوْ أُمٍّ أَوْ أَخٍ أَوْ صَدِيقٍ فَإِذَا لَحِقَتْهُ كَانَتْ أَحَبَّ إِلَيْهِ مِنَ الدُّنْيَا وَمَا فِيهَا وَإِنَّ اللهَ عَزَّ وَجَلَّ لَيُدْخِلُ عَلَى أَهْلِ الْقُبُورِ مِنْ دُعَاءِ أَهْلِ الْأَرْضِ أَمْثَالَ الْجِبَالِ وَإِنَّ هَدِيَّةَ الْأَحْيَاءِ إِلَى الْأَمْوَاتِ الْاِسْتِغْفَارُ لَهُمْ
„Mejit je u kaburu poput utopljenika koji očekuje dovu koju će za njega proučiti otac, majka, brat ili prijatelj. Kada neko od njih prouči dovu, to mu bude draže od dunjaluka i svega što je na njemu. Zaista Allah, dž.š., zbog dove živih mrtvima poklanja hedije poput brda. Hedija živih mrtvima je dova za oprost njihovih grijeha.“[17]
إِذَا صَلَّيْتُمْ عَلَى الْمَيِّتِ فَأَخْلِصُوا لَهُ الدُّعَاءَ
„Kada klanjate dženazu umrlom skrušeno mu dovu proučite.“[18]
كَانَ النَّبِيُّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ إِذَا فَرَغَ مِنْ دَفْنِ الْمَيِّتِ وَقَفَ عَلَيْهِ فَقَالَ اسْتَغْفِرُوا لِأَخِيكُمْ وَسَلُوا لَهُ بِالتَّثْبِيتِ فَإِنَّهُ الْآنَ يُسْأَلُ
Kada bi Allahov Poslanik, s.a.v.s., završio sa ukopom umrlog stao bi nad njim (njegovim kaburom) i rekao: „Tražite oprosta vašem bratu i molite Allaha da ga učvrsti, jer njega sada ispituju.“[19]
Nakon proučene dove na kaburu u mnogim našim mjestima je običaj da se uči i talkin, da bi se duša umrlog podsjetila na osnove svoje vjere. Evo šta je navedeno u Fikhskim djelima: „Kada neko od vaše braće umre, i kada izravnate zemlju na njegovom mezaru, neka jedan od vas stane kod glave umrloga i neka kaže: O ti, sine te! On će ga čuti, ali neće odgovoriti. Zatim neka kaže: O ti, sine te! On će se podići u sjedeći položaj. Zatim neka opet kaže: O ti, sine te! On će reći: Uputi me, Allah ti se smilovao, ali vi to nećete čuti. Tada treba reći:
اُذْكُرْ مَا خَرَجْتَ عَلَيْهِ مِنَ الدُّنْيَا شَهَادَةَ أَنْ لا إِلَهَ إِلا اللهُ، وَأَنَّ مُحَمَّدًا عَبْدُهُ وَرَسُولُهُ، وَأَنَّكَ رَضِيتَ بِاللهِ رَبًّا، وَبِالْإِسْلامِ دِينًا، وَبِمُحَمَّدٍ نَبِيًّا، وَبِالْقُرْآنِ إِمَامًا، فَإِنَّ مُنْكَرًا وَنَكِيرًا يَأْخُذُ وَاحِدٌ مِنْهُمْا بِيَدِ صَاحِبِهِ، وَيَقُولُ: انْطَلِقْ بِنَا مَا نَقْعُدُ عِنْدَ مَنْ قَدْ لُقِّنَ حُجَّتَهُ، فَيَكُونُ اللهُ حَجِيجَهُ دُونَهُمَا”، فَقَالَ رَجُلٌ: يَا رَسُولَ اللهِ، فَإِنْ لَمْ يَعْرِفْ أُمَّهُ؟ قَالَ:”فَيَنْسُبُهُ إِلَى حَوَّاءَ، يَا فُلانَ بن حَوَّاءَ”.
„Sjeti se onoga što si rekao na odlasku sa dunjaluka: da nema boga osim Allaha i da je Muhammed Njegov Poslanik. Da si zadovoljan što ti je Allah Gospodar i islam vjera, Muhammed Poslanik i Kur’an vodič.“ Munkir i Nekir uzet će se za ruke i reći: Idemo odavde nemamo šta raditi kada umrlome govore što će reći. Neko reče: Allahov Poslaniče, ako se ne bude znalo ime njegove majke. On reče: Pripisat će ga njegovoj majci Havi; O ti, Havin sine!“[20]
Polijevanje vode po kaburu, koje se praktikuje u pojedinim našim krajevima, ima podlogu u hadisu:
أَنَّ النَّبِيَّ صَلىَّ اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ قَامَ عَلَى قَبْرِ عُثْمَانَ بْنِ مَظْعُونَ وَأَمَرَ فَرُشَّ عَلَيْهِ الْمَاء
„Poslanik, s.a.v.s., je stao nad kaburom Osmana ibn Maz’una i naredio da se (kabur) popršće vodom.“[21]
Zijareti mezarja i sjećanja na umrle
Poslanik, s.a.v.s., je dozvolio i preporučio da se povremeno posjećuju mezarluci naših umrlih, bez striktno određenih termina, već kada se stigne. On kaže:
زُورُوا الْقُبُورَ فَإِنَّهَا تُذَكِّرُكُمُ الْآخِرَةَ
„Posjećujte kabure, jer zaista vas oni opominju i podsjećaju na Budući svijet (Ahiret).“[22]
Običaj je da se umrlima naziva selam, a to potvrđuje i naredni hadis koji počinje sa selamom i koji je dova kada se obilaze mezarluci:
اَلسَّلَامُ عَلَيْكُمْ أَهْلَ الدِّيَارِ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ وَالْمُسْلِمِينَ وَإِنَّا إِنْ شَاءَ اللهُ بِكُمْ لَاحِقُونَ نَسْأَلُ اللهَ لَنَا وَلَكُمُ الْعَافِيَةَ
„Neka je selam (spas) vama o stanovnici mezara mu’mini i muslimani. I mi ćemo se, ako Bog da, uskoro vama pridružiti. Molimo Allaha za oprost nama i vama.“[23]
مَا مِنْ رَجُلٍ يَمُرُّ بِقَبْرِ رَجُلٍ كَانَ يَعْرِفُهُ فِي الدُّنْيَا، فَيُسَلِّمَ عَلَيْهِ إِلَّا عَرَفَهُ وَرَدَّ عَلَيْهِ السَّلَامَ
„Ko prođe pored mezara čovjeka koga je poznavao na ovom svijetu pa mu nazove selam, ovaj će ga prepoznati i otprimiti mu selam.“[24]
Prilikom posjete uče se dove za rahmet (milost) i oprost grijeha umrlom. Umrli se spominje samo sa dobrim i ako neko počne da spominje grijehe naših umrlih, brzo biva upozoren da je on odnio sa sobom šta je uradio na dunjaluku. Poslanik, s.a.v.s., je govorio:
اُذْكُرُوا مَحَاسِنَ مَوْتَاكُمْ وَكُفُّوا عَنْ مَسَاوِيهِمْ
„Mrtve spominjite po njihovim dobrim djelima, a suzdržite se od spominjanja njihovih loših djela i grijeha.“[25]
Kad se spomene neko od umrlih narod mu svaki put predaje rahmet. Ustvari, to je dova za milost i oprost grijeha umrlom. Za ovo je podloga ovaj događaj iz života ashaba.
Jedan od ashaba koji je preselio na Ahiret, putem sna poručuje svome drugu koji mu nije stigao obaviti dženazu: “Nemoj se žalostiti što nisi bio na mojoj dženazi, jer je moj Gospodar oprostio grijehe meni, onima koji su mi klanjali dženazu i onima koji mi predaju rahmet.“[26]
Ženama, koje inače ne prate dženazu, dozvoljava se obilazak mezara svojih umrlih od dana dženaze pa kad god stignu. Inače, kod nas je običaj da se mezarja obilaze „na Arfeđun“, a to je uoči bajrama, zatim uz ramazan i drugim prilikama. Tom prilikom se uči sura Fatiha, sura Jasin, druge kratke sure i prigodne dove. Poslanik, s.a.v.s., je rekao:
اِقْرَءُوا عَلَى مَوْتَاكُمْ سُورَةَ يس
„Učite suru Jasin vašim umrlim!“[27]
Naši lijepi bijeli nišani
Većina mezara naših umrlih obilježena je skromnim, lijepim i bijelim nišanima. Zelena trava i bijeli nišani su tradicionalna obilježja naših mezarja. Sve više od toga izlazi iz okvira šerijata i poprima obilježja drugih. U pogledu nišana ima ovaj postupak Muhammeda, s.a.v.s.:
Kada je u Medini umro prvi muhadžir Osman b. Maz’un i kada mu je klanjana dženaza i izvršen ukop, Poslanik je tražio da mu donesu jedan kamen koji je stavio više glave umrlog i rekao je:
أَتَعَلَّوُ بِهَا قَبْرَ أَخِي وَأَدْفِنُ إِلَيْهِ مَنْ مَاتَ مِنْ أَهْلِي
„Njime obilježavam kabur svoga brata i tu ukopavam onoga ko umre iz mog roda.“[28]
Mnogi muslimani iz želje da im i nakon smrti traju dobra djela, nagrada i sevapi za ista, ostaviše iza sebe razne hajrate, korisne napisane knjige, u vjeri odgojenu djecu i potomke, i druga dobra. Mnogo su puta za života slušali ovaj poznati hadis:
إِذَا مَاتَ الْإِنْسَانُ انْقَطَعَ عَنْهُ عَمَلُهُ إِلَّا مِنْ ثَلَاثَةٍ إِلَّا مِنْ صَدَقَةٍ جَارِيَةٍ أَوْ عِلْمٍ يُنْتَفَعُ بِهِ أَوْ وَلَدٍ صَالِحٍ يَدْعُو لَهُ
„Kada čovjek umre prestaju mu teći sevapi, osim u tri slučaja: od trajnog hajrata, od znanja koje je ostavio pa se njime koriste ljudi i od hajirli djeteta koje uči dove za njega.“[29]
Naši šehidi
Muslimani Balkana su konstantno, iz generacije u generaciju izloženi torturama, genocidima i iseljavanjima od brojnih din-dušmana. Zahvaljujući svojoj hrabrosti, a prije svega čvrstoj vjeri, mnogi naši muslimani ne žaleći ni vlastitih života opredijeliše se za borbu za svoj život, čast, porodicu i vjeru. Inspiracija im je bila poruka: „Ko od nas pobjedi gazija je, a ko pogine šehid je.“[30] Ostala su brojna šehidska obilježja i mezarja, koja narod prozva „Šehitluci“. Ima više hadisa koji objašnjavaju ko su šehidi i kakve položaje imaju na Ahiretu. Navodim samo jedan:
مَنْ قُتِلَ دُونَ مَالِهِ فَهُوَ شَهِيدٌ وَمَنْ قُتِلَ دُونَ دَمِهِ فَهُوَ شَهِيدٌ وَمَنْ قُتِلَ دُونَ دِينِهِ فَهُوَ شَهِيدٌ وَمَنْ قُتِلَ دُونَ أَهْلِهِ فَهُوَ شَهِيدٌ
„Šehid je onaj ko pogine braneći svoju imovinu, šehid je onaj ko pogine braneći svoj život, šehid je onaj ko pogine braneći svoju vjeru i šehid je onaj ko pogine braneći svoju porodicu.“[31]
Naša historija nas uči, da kada su se god muslimani časno borili protiv ma koliko brojnog neprijatelja, Allah ih je pomogao, pa su sačuvali i sebe, porodice svoje, imetke svoje i opstali su na svojoj zemlji.
Žal za svojom rodnom grudom mnogih naših muhadžira i čežnja da se ostane, odnosno vrati iz tuđine, vidimo iz ovih stihova Safvet-beg Bašagića:
„Ljubimo ovu grudu kao što je ljubiše stari. Tu nam je slađi jed, nego u tuđini med.“[32]
Autor: Ishak Sedić
[1] Muslim, Muslimova zbirka hadisa, El-Munziri, Prijevod dr. Šefik Kurdić, Knjiga I, hadis br. 481, str. 421.
[2] Tirmizi, – hadis garib, Tirmizijina zbirka hadisa, Prijevod M. Karalić, Knjiga III, hadis br. 1048. str. 433.
[3] Ebu Davud Et-Tajalisi, Islamski propisi o čuvanju zdravlja, posjeti bolesnika i sahrani umrlih muslimana, hfz. Sinanudin Sokolović, str. 50.
[4] Ahmed i Kutubussitte, Fikhussunneh, Es-Sejid Sabik, Prijevod, Knjiga II, str. 304.
[5] Ebu Davud i Ahmed, – sahih.
[6] Sunen Ebu Davuda, Prijevod Mahmut Karalić, Knjiga V, str. 34.
[7] Sunen Ebu Davuda, Prijevod Mahmut Karalić, Knjiga V, str. 33.
[8] Fikhussunneh, Es-Sejjid Sabik, Prijevod, Knjiga II, str. 311.
[9] Ibnu-Madže sa dobrim senedom, Fikhussunneh, Es-Sejjid Sabik, Prijevod, Knjiga II str. 312.
[10] Fikhussunneh, Es-Sejjid Sabik, Prijevod, Knjiga II, str. 313
[11] Ahmed, Ebu Davud i autori Sunena, -hasen, Fikhussunneh, Prijevod, Knjiga II, str. 311.
[12] Ebu Davud, Bejheki sa dobrim senedom, Hanefijski fikh, Tuhmaz, Prijevod, Knjiga I, str. 427.
[13] Ebu Nuajm u Hiljetul-evlija’, Islamski propisi o čuvanju zdravlja, posjeti bolesnika i sahrani umrlih muslimana, hfz. Sinanudin Sokolović, str. 53.
[14] Ebu Davud, Islamski propisi o čuvanju zdravlja, posjeti bolesnika i sahrani umrlih muslimana, hfz. Sinanudin Sokolović, str. 59.
[15] Bejheki sa dobrim senedom, Fikhussunneh, Es-Sejjid Sabik, Prijevod, Knjiga II, str. 313.
[16] Bejheki u Šuabul-iman, 7/16, Ogranci imana, Prijevod dr. Fuad Sedić, str. 345.
[17] Bejheki u Šuabul-iman, 7/16, Ogranci imana, Prijevod dr. Fuad Sedić, str.345.
[18] Ebu Davud, Ibnu Hibban, – sahih, Rijadussalihin, En-Nevevi Ed-Dimiški, hadis br. 937.
[19] Ebu Davud, Hakim, – sahih, Fikhussunneh, Es-Sejjid Sabik, Prijevod, Knjiga II, str.313.
[20] Taberani, , Es-Sejjid Sabik, prijevod, knjiga 2, str. 314. i 315.
[21] Bezzar, Medžmeuz-zevaid, 2/62.
[22] Muslim, Ibnu Madže, Bin bir hadis, Mehmed Arif, Prijevod hfz. Fuad Subašić, hadis br. 467.
[23] Muslim
[24] Hatib, Izbor Poslanikovih hadisa, Jakub Memić, hadis br. 1452.
[25] Tirmizi, – sahih, Izbor Poslanikovih hadisa, Jakub Memić, hadis br. 612.
[26] Bejheki, Šuabul-iman, Ogranci imana, Prijevod dr. Fuad Sedić, str. 342.
[27] Ahmed, Ebu Davud, Ibnu Madže, Hakim, Izbor Poslanikovih hadisa, Jakub Memić, hadis br. 400.
[28] Ebu Davud, Bejheki sa dobrim senedom, Hanefijski fikh, Tuhmaz, Prijevod, Knjiga I, str. 427.
[29] Muslim, Muslimova zbirka hadisa, El-Munziri, Prijevod dr. Šefik Kurdić, Knjiga II, hadis br. 1001, str. 82.
[30] Bosansko-hercegovačka književna hrestomatija, Knjiga I, str. 273.
[31] Ahmed, Ibnu Hibban, – hasen, Izbor Poslanikovih hadisa, Jakub Memić, hadis br. 1692.
[32] Bosansko-muslimanska književnost u doba preporoda 1887.-1918., drugo izdanje, Muhsin Rizvić, str. 321.
islam.ba