Kakva je bila vjera Bošnjaka prije islama?

Piše: Mr. Kemal Zoronjić

Od same pojave hrišćanstva, u prva tri vijeka javio se veliki broj heretičkih pokreta, koji su nastojali objasniti prirodu Isusa Hrista (Isa a.s.). Jedan od tih pokreta bilo je “arijanstvo” čiji je osnivač bio hrišćanski teolog, svještenik i pjesnik Arije iz Aleksandrije (Egipat). Arije je rođen 256. godine u Libiji, a umro 336. godine je u Konstantinopolju (današnji Istanbul). Za Arija se govori da je bio prilično jednostavan, posjedovao je pokretačku moć i imao povjerenje među učenjacima, pa je za vrijeme vladavine rimskog cara Konstantina proglašen za biskupa Aleksandrije. Bio je protivnik nastojanja da se od božijeg poslanika Isusa načini Bog. Smatrao je da Isus nije isto što i Bog, već da je on sin Božji, kojeg je Bog stvorio. Arije nije želio dopustiti da monoteizam nestane i suprotstavljao se metafizičkom preuveličavanju Isusa Hrista, koje je zadiralo u jedinstvenost Boga. To njegovo učenje o Isusu poljuljalo je temelje Svetog trojstva (otac, sin i sveti duh). Zbog takvog svog učenja i djelovanja Arija je osudio sinod egipatskih biskupa u Aleksandriji, zbog čega se morao skloniti u Malu Aziju.

Međutim, Arije je i u novim sredinama pridobijao svoje pristalice, tako da se arijanstvo proširilo u Siriji i Jermeniji, ali i u ostalim djelovima Rimskog carstva i to u različitim slojevima društva. Nakon sve izraženije podjele u crkvi rimski car Konstantin odlučuje da se uključi u ovaj sukob, te nalaže, u ime mira u imperiji, da se pomire Arije i episkop Aleksandrije. Međutim, pošto nije uspjela misija pomirenja zavađenih strana, car odlučuje da sazove episkopat crkve kako bi se riješio nastali spor. Na njegov poziv u Nikeji (stari grad u današnjoj Turskoj) 325. godine održat će se sabor na kojem će biti prisutno 318 episkopa. Na ovom saboru Arije je zastupao tezu da je Bog vječan, da nije rodio i da nije rođen, te da je Isusa stvorio Bog. Međutim, njegovo učenje se ne prihvata već proglašava herezom. Arije se raščinjava i osuđuje kao jeretik, otpadnik i državni neprijatelj.

Donosi se odluka da se sve njegove knjige spale i zabrani arijansko propagiranje hrišćanske vjere. Arija će sa svojim sljedbenicima prognati u rimsku provinciju Iliriju na teški rad u rudniku (najvjerovatnije na teritoriju današnje Bosne i Hercegovine). Arije će u Ilirijiživjeti šest godina gdje će sa svojim sljedbenicima nastaviti širiti vjersku misiju ali i osnovati temelje nove crkve. Od tada ilirski biskupi na crkvenim saborima će zagovarati arijansko učenje, dok će sebe i svoje pripadnike nazivati krstjanima. Arijanizam, unatoč osudi, ubrzano će se širiti i van granica Bosne i vremenom uz njega će pristati i sam rimski car Konstantin, koji će se 326. godine sastati sa Arijem u Sirmiumu (današnja Sremska Mitrovica) gdje će prihvatiti njegovo učenje i tom prilikom Arija rehabilitovati.

Arije umire u Konstantinopolju 336. godine, a njegovu smrt će protivnici smatrati Božjom kaznom, dok su pristalice vjerovale da je bio otrovan. Nakon smrti cara Konstantina (337.) dolazi do podjele Rimskog carstva na istočno i zapadno. Arijanizam tada doživljava novi zamah i postaje religija koja je, zahvaljujući Arijevim nasljednicima, intenzivno djelovala na prostor Ilirije formirajući crkvu koja će se predstavljati kao jedina istinita, a ne kao neka sekta ili hereza. Prodorom Gota (istočnogermanski narod sa prostora današnje Skandinavije) u Rimsko carstvo (4. i 5. vijek), arijanstvo dobija novu snagu u svom širenju. Tada na prostor Ilirije, kao misionar, dolazi gotski biskup Vulfila (Wulfil 311-383.). On je iz političkih razloga imao veliku podršku novog rimskog cara Konstancija II, koji je želio da gotske varvare pokrsti i integriše u rimsko društvo. Vulfila je zajedno sa ilirskim biskupima propovijedao arijansko učenje u kojem Isus nije bio istovjetan sa Bogom. Vulfilova zasluga bila je i razvoj novog gotskog pisma i prevod djelova Biblije na gotski jezik. Inače gotsko pismo, u velikoj mjeri je slično sa prvim bosanskim srednjevjekovnim pismom – bosančicom. Kroz uticaj Vulfile na području Ilirije nastaje i gotska “Narodna crkva”.

Biskup Vulfila umire u Konstantinopolju 383. godine, a već do tada najveći broj germanskih plemena, koja su naselila prostor Mediterana, bila su prihvatila arijansko učenje. Nakon pada Zapadnog rimskog carstva (476.) sa prostora Ilirije nestaje i rimska vlast. Međutim, gotski kralj Teodorik (454-526.), koji je vladao Italijom i zapadnim dijelom Ilirije, nastavio je promovisati arijansko učenje i gradnju arijanskih crkava. Istočna granica gotskog carstva bila je rijeka Drina, a upravni centri za područje današnje Bosne i Hercegovine bili su u Saloni (Solin kod Splita) i Sirmiumu (Sremska Mitrovica). U tom vremenu dio ilirskog stanovništva (zapadno od Drine) prihvatilo je arijansku interpretaciju hrišćanstva, dok je drugi dio (istočno od Drine) prihvatilo ortodoksnu verziju. Goti se ni nakon gotsko-vizantijskog rata 536. godine nijesu odselili sa ovih područja, pa su, obzirom na ratna i politička previranja u Vizantijskom carstvu, nesmetano vladali današnjim prostorom Bosne i Hercegovine i Dalmacije. Na osnovu “Ljetopisa” popa Dukljanina, Goti su na teritoriji današnje BiH utvrdili političko središte iz kojeg je vladala gotska dinastija. Država se dijelila na banovine, a vladar je imao titulu kralja. Slijedi razdoblje između 6. i 10. vijeka, u kojem historijske činjenice govore da se na Balkanu doseljavaju Sloveni i Avari (najviše u 7. vijeku) koji u Iliriji zatiču uglavnom romanizirane i poluromanizirane Ilire. Tada u centralnoj Iliriji (prostor današnje BiH) dolazi do prožimanja i simbioze domicilnih Ilira, Gota i Kelta te pridošlih Slovena od kojih se formira narod pod imenom Bošnjani (kasnije Bošnjaci).

Njima će slovenska većina nametnuti svoj jezik i dio svoje kulture. 1 Kao svjedočanstvo postojanja i djelovanja raznih naroda na prostoru današnje Bosne i 1 Bosna u pisanim dokumentima se prvi put spominje oko 950. godine u djelu “De administranto imperio” u kojem vizantijski car i pisac Konstantin Porfirogenet piše o zemlji Bosni nazivajući je “Horion Bosona”. Bošnjani kao narod se prvi put dokumentovano spominju u carskoj tituli Manojla Komnena 1166. godine. Bosanski jezik prvi put se spominje u jednom notarskom spisu grada Kotora, kada je mletački knez 1436. godine kupio djevojku “bosanskog roda i heretičke vjere, zvanu bosanskim jezikom Djevenu”.

Hercegovine govore i genetska istraživanja njenih žitelja koja su spovedena u više različitih instituta svijeta (Etnogenetski institut IGENEA-Švajcarska, Univerzitet Leicester-Engleska, Univerziteti Berkeley i Utah-SAD, Genetska laboratorija u Vancouveru-Kanada i dr.), koja su pokazala da su u genomu (DNK slika) današnjih stanovnika BiH prisutni: Iliri sa 40%, Goti sa 20%, Kelti sa 15%, Sloveni sa 15%, Huni sa 6% i 4% Tračani. Crkva bosanska U Bosni već početkom 4. vijeka dolazi do formiranja Zajednice bosanskih krstjana na monoteističkim osnovama arijanizma. Na arijanskom saboru u Solinu (grad u Hrvatskoj), održanom 530. godine, pored ostalih spominje se i Bosanska biskupija. U periodu od 4. do 6. vijeka, većinsko stanovništo Bosne je pripadalo Crkvi bosanskoj, duhovni poglavar im se zvao djed (did), koga su sljedbenici jako uvažavali i čija je služba bila doživotna. Krstjani su na prostoru gdje su živjeli gradili svoje crkve (bazilike), božije kuće (hiže) i posebnu vrstu nadgrobnih spomenika (stećci). Od 4. vijeka pa sve do dolaska Osmanlija, na arijanskoj istini o jednoći Boga, Crkva bosanska će biti jedini nosilac monoteizma na području Ilirije. Ova crkva bila je izrazito monaška i imala je veliku društvenu i političku ulogu u zemlji. Krstjani su svoju vjeru nazivali “pravom vjerom”, a sebe “pravim vjernicima”. Svjesni Božjeg prisustva bili su oslobođeni svake vrste posrednika ostvarujući mističnu uniju sa Bogom (“unio mystica” u kršćanskom i jevrejskom misticizmu; “tawhid” u islamskom misticizmu), što nas navodi na zaključak da su bosanski krstjani po obredu bili mistici.

Crkve u Bosni su služile običnom narodu i po svom stilu predstavljale su poseban tip ranokršćanske bazilike. Među najpoznatijim crkvama bile su: bazilika u Mokrom kod Širokog Brijega, Cimska bazilika kraj Mostara, bazilika u Turbetu kod Travnika. Crkva bosanska je svoje vjerske objekte gradila jedan cijeli milenijum, a to znači od dolaska Gota (4. vijek) pa sve do pada Bosne pod Osmansku vlast (15. vijek). Hiže (božije kuće) u Iliriji je gradilo arijansko duhovno vođstvo, čiji se prostor koristio za vjerske obrede ali iza življenje. U Bosni najpoznatija hiža se nalazi u mjestu Mile (Arnautovići) kod Visokog, gdje je jedno vrijeme bilo sjedište starješine Crkve bosanske. U Sandžaku danas postoje ostaci hiže u selu Paljevo kod Tutina (Srbija) i u selu Bioči kod Bijelog Polja (Crna Gora).

Današnji prostor Dalmacije, Bosne i Hercegovine, zapadne Crne Gore i Polimlja predstavlja jedinstven etno-kulturni prostor na kojem su rasprostranjeni nadgrobni spomenici – stećci. Ovi unikatni nadgrobni spomenici tipični su bosanski srednjevjekovni svjedoci ispod kojih su se ukopavali pripadnici bosanske crkve koji su prakticirali arijansko vjerovanje i slijedili svoje običaje. Prema antropološkim istraživanjima skeleta, urađenim u institutu “Johan Gutemberg” u Mainzu, ispod stećaka nije se ukopavala slovenska rasa, već srodna ilirska plemena, što još jednom potvrđuje predhodnu tvrdnju. Ovi “kameni spavači” su 2016. godine proglašeni svjetskom baštinom i pod zaštitom su UNESCO-a. 5 Manihejski vjerski pravac Nakon arijanstva, na prostor zapadnog Balkana u 10. vijeku dolazi do pojave i širenja manihejskog učenja.

Ovo vjerovanje je nastalo u Persiji (današnji Iran) u 3. vijeku, a veže se za vjerskog filozofa po imenu Manihej (216-274.). Manihej je za sebe govorio da je Isusov sljedbenik i zagovarao je ideju o postojanju dva božanstva, jednog koji je stvorio duhovni svijet (Bog dobra) i drugog koji je stvorio materijalni dio svijeta (Bog zla). Zbog takvog učenja mnogi su tvrdili da se radi o tezi dva Boga, pa su zato njegove sljedbenike nazivali “dualistima”, odnosno pripadnicima dualističke religije. U osnovi dualističkog pogleda svijeta postoje dva načela – načelo dobrog (koje se obično identifikuje s duhom i smatra se stvaraocem neba i duše) i načelo zla (identifikovano s materijom i koje se smatra stvaraocem svijeta i čovječijeg tijela). Po tom učenju na zemlji se odigrava faza vječite borbe u kojoj Ijudska bića sa svojim dobrim dušama i zlim tijelima igraju ulogu i istovremeno se bore da dođu do spasenja. Međutim, kako njegovo učenje nije naišlo na prihvatanje, persijske vlasti su ga razapele na krst i ubile.Treba napomenuti da je Arije poznavao manihejstvo, što se kasnije reflektiralo na njegovo učenje i spoznaje “dobra i zla”.

Manihejevo učenje se poslije njegove smrti proširilo iz Perzije u okolne zemlje ali i u Rimsko carstvo, prvo u Maloj Aziji, odakle je u 9. vijeku, prešlo na Balkan i dalje u Evropu (Francuska, Španija, Italija). Idući od Persije i Anadolije preko Grčke, manihejsko učenje je stiglo i u Bugarsku. Iz Makedonije (koja je tada bila u sastavu Bugarske) hrišćanski svještenik Bogumil u 10. vijeku propovijedao je i širio manihejsko učenje. Po njemu sljedbenici ovog vjerovanja nazivani su “bogumili” ali i “babuni” (po makedonskoj planini Babuna kod Prilepa, odakle je Bogumil započeo svoje propovijedanje). Postoji vjerovanje i da ime bogumilske hereze nije nastalo od popa Bogumila, već da je sam pop nazvan po herezi koja je postojala prije njega, a koja je dobila ime prema složenicama slovenskih riječi “Bog” i “pomiluj”. Treba spomenuti i novija istraživanja koja je sproveo Rosen Milev, bugarski naučnik i direktor instituta “Vulfilina kuća” u Sofiji, koja govore da je: “Na gotsko-arijanskom temelju nastala je u 9. vijeku hereza bogumila, jedne u osnovi alternativnog, antifeudalnog hrišćanskog učenja koji su bili protiv ratovanja, a za život u miru. Ovo učenje se širilo ka zapadu gdje su se Goti ranije selili i gdje njihovi nasljednici sada žive, širilo se i ka Sjevernoj Italiji i Južnoj Francuskoj gdje se zovu patarenima”. Bogumili su kritikovali iskvarenost crkve i sveštenike koji teže materijalnim dobrima. Govorili su da je materiju i vidljivi svet, stvorio đavo, a ljudsku dušu i sve duhovno Bog, zbog čega se i njihovo propovijedanje nazivalo dualističko.

Bogumili su imali svoj kodeks propisa o načinu ispovijedanja vjere, poseban oblik kuća za stanovanje, mjesta za molitvu, način ukopa umrlih, postupak nasljeđivanja, svoje proslave i druge obrede. Poznato je da su se pet puta dnevno molili (ujutru, u podne, poslije podne, prilikom zalaska sunca i noću), postilisu i u molitvi padali na koljena izražavajući blagodarnost Bogu. Odbacivali su sve hrišćanske simbole, a naročito ikone, kipove i sjaj u crkvama. Mrzili su i krst, nazivajući ga objektom sramote, koji je za njih bio simbol Hristove patnje. Vodili su mnogo računa o čistoći, a glavni ritual bio im je post i milostinja. Kako se je Bogumil protivio bogatstvu i crkvenoj hijerarhiji, pravoslavna crkva ga je osudila kao jeretika i pogubila krajem 10. vijeka, dok su njegove sljedbenike počeli proganjati i ubijati. Dio tih sljedbenika počeo se skrivati u nepristupačna područja ali i odlaziti u Bosnu koja je u tom 6 periodu bila najliberalnija evropska zemlja po pitanju vjerskih sloboda.

Od tada u Bosni pored krstjana živjeće i značajan broj bogumila. Bosanske krstjane i bogumile kao i italijanske patarene i francuske katare, evropski hrišćanski velikodostojnici, u cilju vjerske diskreditacije, zajedno će nazivati hereticima, iz razloga što su u odnosu na njih imali sasvim drugačiji pristup vjerovanju. Krstaški ratovi protiv pripadnika Bosanske crkve Prostor današnje Bosne i Hrcegovine bio je nezavisan od Vizantije, sve do 1166. godine, kada je nakon vizantijsko-ugarskog rata, Bosna kratko pala pod njen uticaj. Međutim već 1180. godine, car Manuel I Komnen predao je vlast nad Bosnom u ruke Kulina bana, koji je tokom svoje vladavine (1180-1204.), uprkos žestokim napadima sa svih strana, uspio sačuvati samostalnost Bosne i učvrstiti njenu moć. Postojanje Bosanske crkve i njenih sljedbenika (krstjana) ali i pridošlih bogumila bilo je neprihvatljivo za Rimsku kuriju ali i za Carigradsku patrijaršiju. Iako ljuti neprijatelji, obje ove crkve su krstjane i bogumile proglasili “jeresima” i “zabluđele krivovjernike”, protiv kojih će pokretati krstaške ratove, u namjeri da ih “ognjem i mačem” povrate sa “krivog puta”. Tokom tih ratova, zarobljeni krstjani i bogumili su ubijani bez sudskih procesa, dok bi se preživjeli skrivali i vjeru ispoljavali tajno na manje pristupačnim terenima (pećinama i planinskim kolibama). U Raškoj krstaške ratove, masovna ubistva i progone u više navrata činili su Nemanjići, dok su na Bosnu krstaške ratove pokretali Ugari. U Bosni pod optužbom za krivovjerje i herezu, u opasnosti su bili i sam Kulin ban ali i banovina Bosna i njen narod. Da bi izbjegli inkvizitore i krstaške ratove bosanski vladari su nekada znali pribjeći lukavstvu i lažno se zaklinjati. Tako su Kulin ban i vrhovne vjerske starješine Crkve bosanske (djedovi) 1204. godine u Bilinom polju kod Zenice, ispred rimskih poslanika, potpisali jednu takvu zakletvu u kojoj je pored ostalog pisalo: “…U prvom redu odričemo se raskola, zbog kojega smo ozloglašeni, i priznajemo Rimsku crkvu.

Jamčimo u ime sviju koji pripadaju našoj zajednici i iz naših su mjesta, sa svim imanjima i stvarima, da nećemo nikada ubuduće slijediti opačinu krivovjerstva. U svim ćemo crkvama imati oltare i križeve. Knjige, kako Novog tako i Starog zavjeta, čitat ćemo kako to čini Rimska crkva. U svakom našem mjestu imat ćemo svećenike, koji moraju barem u nedjelje i na blagdane, prema crkvenim odredbama, čitati mise, slušati ispovijedi i davati pokore… Slavit ćemo svetačke blagdane određene od Svetih Otaca i nikoga, za kojega bismo sa sigurnošću znali da je manihejac ili neki drugi krivovjerac, nećemo primiti da s nama stanuje…”. Koliko se arijanstvo bilo raširilo u Bosni svjedoči i papin zapis s početka 15. vijeka, u kojem se spominju bosanski arijanci i poziva ugarski kralj Sigismund na krstaški pohod na heretike i sljedbenike “mrskog Arija”. Inače, Sigismund je u periodu od 1405. do 1408. godine više puta napadao Bosnu ali je u njima doživljavao poraze. U pismu posljednjeg bosanskog kralja Stjepana Tomaševića upućen papi Piu II, 1461. godine, a povodom molbe za pomoć u susret napada osmanske vojske na Bosnu, pored ostalog, navodi i maniheje koji još postoje u Bosni: “Obaviješten sam da turski car Muhamed misli idućega ljeta s vojskom da me udari da je već vojsku i topove pripravio. Tolikoj sili ne mogu ja sam odoljeti, stoga zamolih Ugre i Mlečane i Jurja 7 (Kastriotu) Arbanasa da mi u pomoć priteknu. Jednako molim i tebe; ja ne tražim zlatnih gora, ali bih rado da moji neprijatelji i zemljaci znaju da im neće uzmanjkati tvoja priklonost. Ako doznaju Bošnjaci da neću sam samcat biti u ratu, hrabrije će vojevati, a neće se ni Turci osmjeliti na moje zemlje napasti, jer su ulazi u njih vrlo tegobni, a gradovi na mnogim mjestima gotovo neosvojivi. Tvoj predhodnik Eugenije ponudio je mom ocu krunu i još htio podići u Bosni biskupske crkve. Otac se ustručavaše da ne izazove protiv sebe mržnje Turaka; bijaše nov kršćanin i nije još izagnao maniheja iz kraljevstva…”. Što se Raške tiče iz “žitija” (opis života) Stefana Nemanje, vidi se da su stanovnici tog prostora primali hrišćansku vjeru od sredine 7. pa do kraja 10. vijeka, dok su manihejsko (bogumilsko) učenje prihvatali krajem 10. vijeka.

Nakon što je iz katoličanstva 1170. godine, Stefan Nemanja prihvatio pravoslavnu vjeru, poveo je žestok rat protiv mjesnog i autohtonog manihejskog stanovništva. On je na saboru u Rasu (u blizini Novog Pazara) 1186. godine, kazao da se mora boriti protiv maniheja (bogumila) Raške države. O posljedicama preduzetih mjera Stefana Nemanje, govore žitije sv. Simeona gdje se doslovno kaže: “I on izobliči bezboštvo njihovo i jedne popali, druge raznim kaznama kazni, treće progna iz države svoje, a domove njihove i sve imanje sakupi, razda prokaženim i ubogim”. Takođe u svojoj besjedi, Sava Nemanjić (sin Stefana) na saboru u Žiči (okolina Kraljeva) 1221. godine, navodi: “Zli jeretici, trikleti babuni, koji se lažno nazivaju hrišćanima, i koji se rugaju našoj pravoj vjeri izostavljajući iz svetih knjiga riječi, i preokrećući na zlovjere, i koji se otkidaju od svete i Pravoslavne crkve i koji se rugaju svetomei časnome krstu i koji se rugaju svetim ikonama i ne klanjaju im se, da budu prokleti”.

Od strane Nemanjića, maniheji su ubijani, spaljivani na lomači, stavljani na muke, kažnjavani najsurovijim kaznama, sečeni su im jezici, odsijecani su im djelovi tijela, žigosani po licu i surovo progonjeni, dok su im imanja paljena ili oduzimana. Pošto je kažnjavanje bogumila bilo stravično, mnogi su napustili područja tadašnje Raške i sklonili se najviše kod krstjana u Bosni kao i kod bogumila na današnjem prostoru Kosova i Makedonije. Nakon što je država Raška ojačala, pod uticajem najmlađeg Nemanjina sina RadislavaRastka (poznatiji kao sveti Sava), cjelokupan državni aparat je 1282. godine, preseljen na Kosovo, a Prizren je izabran za sjedište dinastije. Međutim, kako su Nemanjići bili veliki protivnici bogumila, počeli su ih proganjati i po Kosovu i Makedoniji, pa su bogumili sa tih područja krenuli put današnjeg Sandžaka i Bosne. Oni su se u Sandžaku sreli sa bogumilima koji su preživjeli zvjerstva Nemanjića i zajedno sa njima započeli ponovno javno ispovijedanje manihejske vjere. Sa velikom sigurnošću možemo reći da je od tada pa do 1377. godine (do prisjedinjenja Raške državi Bosni), većina stanovništva današnjeg Sandžaka praktikovala ranohrišćansko manihejsko učenje. Nakon raspada Dušanovog carstva (1355.), bosanski ban Tvrtko I Kotromanić je 1377. godine u mjestu Mile kod Visokog krunisan za kralja “Srbljem, Bosni, Pomorju, Humskoj zemlji, Donjim Krajem, Zapadnim Stranam, Usori i Podrinju”. Od tada pa do dolaska Osmanlija (1463.) krstjani i bogumili u tadašnjoj Bosni i Raškoj se dodatno povezuju i dobijaju veće slobode i bolje 8 uslove za svoje vjersko djelovanje. U tom periodu kod Bošnjaka dolazi do prožimanja, u korijenu dva slična monoteistička hrišćanska vjerovanja, arijanstva i manihejstva. Kako je Bosna u vremenu vladavine dinastije Kotromanića bila vjerski najliberalnija zemlja u Evropi, ona je posljednjih decenija svog kraljevstva uglavnom bila nastanjena Bošnjacima koji su pripadali trima vjerskim grupama.

Jednu vjersku grupu (najveću) činili su sljedbenici Crkve bosanske, u Humu (Hercegovini), usljed političkih veza sa Raškom, jačalo je pravoslavno stanovništvo, dok se u zapadnim i pojedinim središnjim djelovima Bosne, zahvaljujući prije svega kulturno-političkom djelovanju franjevaca, razvijalo katoličko stanovništvo. Takva Bosna je 1463. godine dočekala svoj pad i osvajanje od strane Osmanske imperije. Prelazak na Islam Kada se 1377. godine ban Tvrtko I Kotromanić krunisao za kralja, teritorija Bosne je uključivala i Šibenik, Trogir, Split, otoke Brač, Hvar i Korčulu, Onogošt (Nikšić), Pljevlja i Herceg Novi. Takva država je trajala sve do 1463. godine, dakle pune 74 godine nakon Kosovske bitke. Padom države Bosne pod Osmanlijama, Bošnjacisu postepeno prelazili na islam. Takođe, dolaskom moćne osmanske imperije i pojačano prisutvo katoličanstva (franjevaca) u Bosni, uticalo je i na nestanak viševjekovne Crkve bosanske. I dok većina srpskih i hrvatskih historičara govore da su uzroci prelaska Bošnjaka na islam bili u osnovi očuvanje položaja i imovine (sitna vlastela, knezovi, trgovci, imućni ljudi), zatim spas od zuluma i harača (poreza), oslobađanje statusa čivčije (kmeta), spas od ropstva, dobijanje položaja i napredovanje u službi, izbjegavanje “danka u krvi”, dotle evropski, američki kao i bošnjački istraživači navode da je prelazak Bošnjaka iz ranohrišćanskog (arijansko-manihejskog) vjerovanja u islam bio jedan relativno spontan proces. Ovog puta navešćemo nekoliko najeminentnijih naučnika i profesora iz Amerike, Evrope i regiona koji su se dublje bavili ovom tematikom. Profesor Londonskog Univerziteta Ser Thomas Arnold, u svom djelu “Povjest islama”, navodi: “Bogumili pomiješani s muslimanima su bili skloni islamu, radi mnogih tačaka u njihovom vjerovanju, koje su slične s islamskim učenjem. Bogumili su odbacivali obožavanje Marije i ustanovu krštenja i sve vrste klera.

Krst su kao znamen vjere, mrzili. Smatrali su idolopoklonstvom upućivanje molitvi slikama i kipovima svetaca i relikvijama. Njihovi hramovi su skromni i jedinstveni. Kao i muslimani imali su rđavo mišljenje o crkvenimzvonima, koje su nazivali “satanske trube”. Vjerovali su da Isus nije lično razapet, nego da je to bio neki iluzorni lik, te su se u ovom pogledu djelimično slagali s Kur'anom. Osuđivanje alkohola i sklonost asketskom životu i jednostavnosti,spadaju u one okolnosti koje su poslužile zbližavanju bogumila sa islamom. Oni su se takođe pet puta dnevno molili. Često su padali na koljena i izražavali blagodarnost Bogu. Prema tome za njihovo sudjelovanje pri molitvi u džamijama izgleda nije trebalo velike prepreke”. Francuski naučnik i istraživač Jean Challet, u svom naučnom radu “Bogumili i simbolika stećaka” navodi: “Poslije Kosovske bitke, Turci su prodrli duboko u slovenske zemlje: najčešće, oni su poštovali vjeru njihovih stanovnika. Izloženi, dotad, kaznenim ekspedicijama rimske i vizantijske 9 crkve, bogumili su bez sumnje cijenili ovu neku vrstu turskog liberalizma. Većina ih je zato prelazila na islam”. Amerikanac John V. A. Fine, profesor srednjevjekovne historije Balkana na Univerzitetu u Mičigenu, u knjizi “Bosanska crkva: Novo tumačenje” izvlači zaključak da je: “Crkva bosanska sa svojom nerazvijenom hijerarhijom imala vrlo mali uticaj na politički razvitak feudalne države i društva i da je njen vjerski i moralni uticaj isto tako bio veoma slab.

Ta činjenica da nijedna od triju crkava u Bosni nije imala značajniji uticaj u narodu, između ostalog, uslovila je i masovno prihvatanje islama od strane pripadnika sve tri konfesije”. Bugarski profesorJuri Stojanov, u knjizi “Skrivena tradicija u Evropi”, navodi: “Pošto se crkva bosanska najčešće tretirala kao ogranak bogumilskog pokreta, držalo se da je dugotrajan sukob između katolicizma i “velike jeresi” na kraju doprineo širenju islama kao novog velikog suparnika u Bosni. Govorilo se takođe kako je pretpostavljeno masovno preobraćanje dualista u Bosni i Hercegovini bilo olakšano navodnim “sličnostima” dualističke i islamske etike. Nepostojanje vjerske jednoobraznosti u srednjevekovnoj Bosni, gdje se katoličanstvo susretalo sa pravoslavljem, crkvom bosanskom i dualističkim jereticima, išlo je na ruku širenju islama koji će steći preobraćenike među katolicima, pravoslavcima i patarenima”. Srpski historičar, Vladislav Skarić, u članku “Širenje Islama u Bosni i Hercegovini” kaže: “Krivo je mišljenje da se na Balkanskom poluostrvu islam širio naglo i da se službeno širio silom. Mnogo dokaza ima da to nije tako. Ja ću istaći samo fakt, da 19. vijek ne bi zatekao nijednog hrišćanina, niti bi bilo ni jedne crkve ni manastira, da je islam širen državnom silom. Islam su širile prilike i ljudske okolnosti”. Hrvatski historičar, Ćiro Truhelka, o neprinudnom prihvatanju islama od nemuslimanskog stanovništva, napisao je da: “Istorijski nema jedne jedine činjenice koja bi mogla da potvrdi prisilnu islamizaciju.

Ali zato ima vrlo mnogo dokaza da su muslimani ostavljali nemuslimane u njihovoj vjeri ne uznemiravajući ih”. Crnogorski historičar Zvjezdan Folić u knjizi “Muslimani Crne Gore 1455-1918” navodi da: “Islam su u Crnoj Gori najprije prihvatili pojedinci iz uticajnih porodica. Kasnije se proces islamizacije raširio na sve socijalne stratume (slojeve). Bio je, u pojedinim mjestima Crne Gore, masovno prihvaćen i od strane najnižih društvenih slojeva (rajinsko stanovništvo) koje nije dobilo posebne povlastice. To dovodi u pitanje tezu da su ekonomski motivi, bar u prvim stoljećima turske vladavine bili presudni za prihvatanje islama. Početni proces islamizacije u Crnoj Gori nesumnjivo se odvijao na dobrovoljnoj osnovi. Nijesmo, iz relevantne literature, uspjeli da pronađemo i jedan slučaj nasilnog prevjeravanja. U cjelini gledano, masovna islamizacija u Crnoj Gori nije se odvijala pod pritiskom osmanskih vlasti. Teško se ovakav domet može objasniti ekonomskim motivima, jer islamizirane osobe, u ogromnom broju, nijesu uživale posebne materijalne povlastice. Sem toga, nosile su i breme višegodišnje vojne obaveze od koje su hrišćani bili rasterećeni. Po svemu sudeći, na primanje nove religije značajno je uticala jednostavnost i privlačnost islama”. 10 Zanimljivo je i mišljenje američkog filozofa Anthony Steinbocka koji u svojoj knjizi “Fenomenologija i misticizam” (Phenomenology and Mysticism) navodi da: “Mistici često imaju više sličnosti i podudarnosti među sobom iako dolaze iz raznih vjerskih tradicija nego što imaju sa “običnim vjernicima” unutar iste konfesije.

To je naročito došlo do izražaja u srednjem vijeku između jevrejskih, kršćanskih i islamskih mistika”. Stoga, postoje ozbiljne indicije da je do takve veze došlo i u Bosni u 16. vijeku između sufijskog islama i bosanskog hrišćanstva (Crkva bosanska) na temeljima zajedničkog nasljeđa misticizma i “unutrašnjeg” pogleda na vjeru, što opet objašnjava zašto uprkos viševjekovnom snažnom odupiranju da se prihvati katoličanstvo i pravoslavlje, od 16. vijeka dolazi do postepenog, ali i masovnog dobrovoljnog prihvatanja islama koji je na Balkan upravo došao u obliku islamskog misticizma (sufizma). Na kraju želimo navesti i mišljenje bosankog akademika Muhameda Filipovića, koji navodi dva osnovna razloga prelaska stanovnika Bosne na islam: “Prvi, da je Crkva bosanska imala određena shvatanja i duhovne vrijednosti koje su bile bliske islamu, a drugi da su Osmanlije na ove prostore donijeli ne samo islam već i novu civilizaciju i kulturu, koja je privlačila značajan broj Bošnjaka da prihvati islam bez prisile, za razliku od prethodno nasilnog katoliziranja Bošnjaka od strane katoličke crkve”. Značajan događaj koji govori o poštovanju vjera koje su Osmanlije zatekle na Balkanu, desio se odmah po njihovom osvajanju Bosne, kada je 28. maja 1463. godine u selu Milodraž (mjesto u blizini Kiseljaka), sam sultan Mehmed Fatih predao dokument (ahdnamu) na ruke bosanskih franjevaca, kojim je lično zajamčio slobodu ispovijedanja katoličkog vjerovanja u Bosni te zaštitu života, imovine i časti njegovih sljedbenika.

Na osnovu prethodno navedenih citata, teza da je proces prelaska na islam silom sprovođen, nema nikakvo utemljenje i lažna je. One su uglavnom dolazile kao proizvod velikosrpskih i velikohrvatskih ideja o tome da je Bosna srpska, odnosno hrvatska zemlja. Ahdnama je eksplicitni dokaz potpune vjerske tolerancije u Bosni u kojoj nije bilo nikakvog islamiziranja kao državnog projekta osmanske vlasti, bilo prinudnog, bilo institucionalno podržanog, jer se u islam ne može ući silom, ni prijetnjom i ucjenom, niti podmićivanjem i plaćanjem. Potvrda tome je i činjenica da je sultan ujedno bio i halifa (vrhovni poglavar muslimana) i da je kao takav morao poštovati objavljenu Božiju riječ u Kur'anu, u kome se, pored ostalog, navodi da “nema prisile u vjeri”. Inače u skladu sa šerijatskim principom i praksom, narodi koji imaju “knjigu Božijeg otkrovenja” (Jevreji i hrišćani) uživaju u islamskoj državi status zaštićenih manjina, što je inače pokoreno nemuslimansko stanovništvo održavalo kroz vjekove osmanske vladavine. Prema tome, navođenje razloga da je prelazak Bošnjaka i drugih naroda u islam bio nasilan i isključivo motivisan interesom i koristoljubljem, te da su preci današnjih muslimana na Balkanu “prodali vjeru za večeru”, je netačan, tendenciozan i zlonamjeran. Samo činjenica da su svi vojno sposobni muslimani u Osmanskom carstvu bili u obavezi služiti osmansku vojsku (u trajanju od najmanje 3 godine), gdje su mnogi u ratovima gubili živote, trebalo bi biti dovoljan razlog da se shvati da su navedene “privilegije” bile u drugom planu. 11 Nakon Bečkog rata (1683-1699.) dolazi do opadanja moći Osmanske carevine i njenim postepenim povlačenjem iz srednje Evrope i pojedinih djelova zapadnog Balkana. Od tada na tim područjima počinje organizovano ubijanje, proganjanje i pokrštavanje Bošnjaka muslimana, pa ih danas nema u mnogim zemljama i krajevima gdje su nekad u velikom broju živjeli. Tako je Bošnjaka potpuno nestalo u Ugarskoj (Mađarskoj), Slavoniji, Lici, Krbavi, Dalmaciji, Boki Kotorskoj, današnjoj zapadnoj Srbiji, te staroj Crnoj Gori.

Kao posebna administrativna jedinica u okviru osmanske carevine u kojoj su se Bošnjaci u kontinuitetu održali kao narod bio je Bosanski ejalet (vilajet) ili Bosanski pašaluk. Bila je to teritorijalna cjelina koja je kao takva trajala preko četiri vijeka, od 1463. do 1877. godine, a podrazumijevala je teritoriju Bosne i Hercegovine i Sandžaka (od Cazina do Kosovske Mitrovice i od Save do Jadranskog mora). To je prostor gdje su Bošnjaci tokom svog hiljadugodišnjeg postojanja razvili i ukorijenili svoju nacionalnu, vjersku i kulturnu posebnost i danas to predstavlja oblast koja se smatra maticom Bošnjaka. Takođe, nesporna je i činjenica da se lokalno stanovništvo Bosne tokom vladavine Osmanlija izjašnjavalo kao Bošnjaci koji su bili podijeljeni u tri vjerske skupine (islamska, pravoslavna i katolička). Međutim, nakon 1862. godine, a usljed slabljena Osmanske carevine i političko-teritorijalnih pretenzija susjednih država (Srbije i Astrougarske) dolazi do planskog djelovanja i prevođenja Bošnjaka katolika u Hrvate, Bošnjaka pravoslavaca u Srbe, dok su jedino Bošnjaci muslimani zadržali svoje tradicionalno ime kojem su vjekovima pripadali.

Danas, pored Bosne i Hercegovina i Sandžaka, Bošnjaci su se održali i u nekoliko kompaktnih područja ili regija. Jednu skupinu čine Gorani ili Goranci, koji nastanjuju staru šarplaninsku župu Goru na jugu Kosova. Zatim Torbeši, koji žive po planinskim selima zapadne Makedonije, na području Male Reke i Velesa, te jedan broj Bošnjaka doseljenih u Skoplje i drugim krajevima Sjeverne Makedonje koji su došli uglavnom iz Sandžaka. Značajnu skupinu Bošnjaka čine i oni u Podgorici, Tuzima i Baru koji su u tim mjestima starosjedioci ali ima i onih koji su potomci prognanih Bošnjaka iz stare Crne Gore, Kuča, Herceg Novog i Nikšića (Onogošta). Danas u tim mjestima sve veći broj je i doseljenih Bošnjaka sa sjevera Crne Gore (južnog Sandžaka). Zajednica Bošnjaka katolika (oko 8.000) danasživi i u Mađarskoj (grad Pečuj i okolna sela). Takođe, veliki broj Bošnjaka živi u dijaspori, posebno u Turskoj i SAD, te kao radnici na privremenom radu u zemljama zapadne Evrope. Zaključak Zajednica bosanskih krstjana zasnovana na monoteističkom arijanskom učenju, pridodata u određenoj mjeri dualističko-manihejskim postavkama vjerovanja, izgradila je duh srednjevjekovne Bosne kao slobodarske zemlje i Bošnjake kao samosvjesni i jedinstveni narod otvorenog duha i tolerancije prema drugom i drugačijem, ali i dovoljno jak da se bori sa onim koji žele da ga po svaku cijenu prilagode sebi. Treba da znamo i da je u našem regionu “Bosna najstarija država u periodu kasne antike ili ranog srednjeg vijeka” (Nada Klaić, Srednjevjekovna Bosna). Takođe, treba imati u vidu i da je 12 kraljevina Bosna, tokom svog postojanja (1180-1463.) bila i prva i jedina multireligiozna država Evrope, sa zakonski regulisanom vjerskom i kulturnom tolerancijom. Kao takva, Bosna je predstavljala ne samo potpuni izuzetak koji je odudarao od prakse i propisa svih drugih evropskih država iz tog perioda, nego je upravo zbog svoje religiozne tolerancije bila stalno meta najžešćih vojnih napada motivisanih dubokim neprijateljstvom prema vjerskoj toleranciji.

Zahvaljujući vjerskom ubjeđenju i izgrađenom načinu života, Bošnjaci su uspjeli da se odupru svim izazovima te dovoljno ojačaju da tokom svog hiljadugodišneg postojanja postanu sigurno utočište ugnjetavanim i progonjenim narodima i pojedincima širom Evrope. Na kraju, možemo zaključiti da je ranohrišćansko arijansko vjerovanje pridodato menihejskim vjerovanjem i običajima u osnovi bila “prađedovska” vjera Bošnjaka iz koje su od 15. vijeka postepeno i dobrovoljno prelazili na islam i postali muslimani. Zato današnji Bošnjaci nijesu Turci niti “Poturice”, ni Srbi niti “Posrbice” ni Hrvati niti “hrvatsko cvijeće”, niti Crnogorci islamske vjere, a ni (M)uslimani sa velikim slovom “M”, nego poseban i ponosan evropski narod, sa vlastitim jezikom, vjerom, običajima, kulturom i mentalitetom, koji žive na sopstvenoj zemlji i prema tome “svoji su na svome”. Svakako da među današnjim Bošnjacima ima i onih kojisu prešli na islam, a čiji su preci bili pravoslavci ili katolici, ali ističemo da oni nijesu mogli preći iz srpstva ili hrvatstva kako žele istaći neki nacionalisti iz tih naroda. Ipak, usljed vjekovnih prožimanja raznih naroda i njihovih kultura (ilirske, gotske, keltske i slovenske), a usljed geografskih, političkih i vjerskih posebnosti, Bošnjaci su postali narod koji posebno baštini kulturu dijaloga i razumijevanja drugog i drugačijeg. Međutim, njihova vjerska pozicija na Balkanu ostala je ista, zbog čega su na žalost teško prihvatljivi za pripadnike drugih vjera i nacija.