Piše: Jagoda Savić
Nedavno sam se sjetila jedne prelijepe umjetnine koju sam još prije rata vidjela u Zagrebu i poželjela sam sa saznam gdje se sada nalazi. Ta umjetnina je bilo mermerno poprsje Svetog Jovana Krstitelja i tada se pretpostavljalo da ga je izvajao Donatelo, svjetski poznati kipar rane renesanse. Moje traženje je rezultiralo informacijom da se to poprsje nalazi na listi izgubljenih umjetničkih djela iz Registra kulturne baštine Italije u kom je upisano pod nazivom Giobatta. Ovo poprsje je 1423 godine od Donatela naručila crkva Santa Maria di Fiore u Ankoni. Prvi napisani članak o ovom poprsju na našim prostorima je objavila 1984 godine dr. Jadranka Vinterhalter, tadašnja uposlenica Muzejskog dokumentacionog centra u Zagrebu u „Informatica museologica“, Vol. 15 No. 4, 1984, a tekst o privatnoj zbirci umjetnina u kojoj se poprsje nalazilo je napisala gđa Ljerka Kanižaj iz istog centra i u istom zborniku. Kad je mermerno poprsje Jovana Krstitelja otkriveno u Zagrebu, američki istraživač Dejvid G. Jurt ( David G. Yurth) je istraživao vjerovatnoću da li je upravo to izgubljeno Donatelovo poprsje iz Ankone. Ovaj tekst je zasnovan na sažetku razmatranja Dejvida Jurta.
Dešifrovanje imena:
Osnovni problem kod ispitivanja starina je dotrajalost materijalnih dokaza. Tako npr., nakon više od 500 godina, mnogi originalni zapisi koje su vodili pisari zaposleni u ateljeima umjetnika su propadali pa ih sada gotovo nemoguće dešifrovati. U originalnom radnom nalogu Donatelovog pisara iz septembra 1457, a koji se odnosi na identifikaciju mermernog poprsja, je navedeno teško čitljivo ime. Kada pratimo umetak i fusnotu koju su dali Boni Benet i Dejvid Vilkins (Bonnie Bennett i David Wilkins), nalazimo da se citiraju Karli (Carli ) i Hercner (Herzner „Donatello in Siena“), str. 161, 355, 357, 360 a, b, c. , i da bi napis mogao biti Giuletta ili Guliatte, ali i Giobatta. Treba se prisjetiti da ime Svetog Jovana Krstitelja na talijanskom jeziku glasi San Giovanni Battista, pa se može protumačiti da je termin Giobatta unijet kao skraćenica imena Svetog Jovana Krstitelja i kasnije tako prihvaćen u oblasti talijanske politike zaštite kulturne baštine.
Statua Svetog Jovana Krstitelja:
Dejvid Jurt je naveo da je među stručnjacima više od dva vijeka postojala polemika o tome da li je Donatelo 1457 godine proizveo jednu ili dvije statue Svetog Jovana Krstitelja. Naime, statui u bronzi koja se nalazi u Sieni i mermernom poprsju koje se nalazi u Zagrebu je gornji dio dimenzijama , oblikom i stilom potpuno identičan.
Boni Benet i Dejvid Vilkins su prikupili sve ikad objavljene informacije o Donatelu i njegovom životu i radu i objavili knjigu pod nazivom „Jednostavno Donatelo“, Moyer Bell Limited 1985. Kad su u pitanju saznanja o bronzanoj statui Svetog Jovana Krstitelja, na strani 117 se eksplicitno tvrdi: Donatelova statua Svetog Jovana Krstitelja iz katedrale u Sieni je definitivno izlivena u odvojenim komadima, sastojala se od tri odvojena dijela, glave, dijela od sredine do koljena, bez ruke, i komad sa nogama i bazom . Vjerovatno je poslana u dijelovima ne samo da bi se minimizirala šteta prilikom transporta, već i da bi nameti koji su trebali da se plate bili što niži. Ta trodijelna bronzana statua je i isporučena kao tri odvojena komada iz Firence u Sienu 24 oktobra 1457. Gornji dio je bio težak 24 lbs, srednji dijela do koljena je bio težak 221 lbs, a baza sa nogama do koljena je bila teška 143 lbs. Ta statua je bila proizvedena, izmjerena, izvagana, oporezovana i otpremljena u Sienu, gdje se i danas nalazi. Imajući u vidu gorepomenute podatke i opsežno istraživanje dokumenata koje je sam radio, Dejvid Jurt je zauzeo stav da možemo razumno pretpostaviti da je Donatelo, dok je radio u Firenci i povremeno u Sieni tokom 1457 godine, izradio najmanje dvije odvojene narudžbe za kipove Svetog Jovana Krstitelja. Iz tih prikupljenih dokaza proizilazi da je poprsje Svetog Jovana Krstitelja naručeno istovremeno sa narudžbom za izradu bronzane statue pune veličine. Isto tako, Jurt smatra da je razumno i vjerovatno da se mermerno poprsje može pripisati samo ruci Donatela.
Mogućnost kopiranja statue:
Pojavljivanje dva identična gornja dijela glave Svetog Jovana Krstitelja zahtijeva potrebu da se naglasi i činjenica da je pristup bronzanoj statui u punoj veličini u Sieni od trenutka kada je montirana bio potpuno ograničen. Statua je ostala zaključana u podrumu katedrale u Sieni do 1480 godine i niko nije imao dovoljno prilike da sam napravi crteže i mjere bronzanog dijela glave sa dovoljno detalja da se tako savršena kopija prikaže u mermeru. To bi značilo da mermerno poprsje nije moglo nastati kopiranjem statue.
Postojeći dokazi o poprsju:
Frida Šotmiler (Schottmuller) je 1904 godine u svojoj knjizi „Donatello, ein beitrag zum verstandnis seiner kunstlerishen“, dala hronologiju djela koje je Donatelo uradio tokom 1457. Po njoj je 28 septembra 1457 Firenci plaćeno 5 lira i 14 sol kao dažbina za poprsje Svetog Jovana Krstitelja, koju je izradio Donatelo, i koje je bilo poslano iz Firence u Sienu, a iz Siene u Ankonu. To bi značilo da je carina na poprsje plaćena istog mjeseca kada i carina na statuu, i to je najznačajniji dokaz da su postojala dva Donatelova djela. Iz ovih dokaza rezultira da je mermerno poprsje proizvedeno, isporučeno, oporezovano i predato kao komad odvojen i različit od trodijelne bronzane statue.
Čuveni istoričar umjetnosti H.W. Janson 1957 je podržao mišljenje Fride Šotmiler da je ispravno protumačila zapis koji se odnosio na 28 septembar i za uplatu za pretovar poprsja Svetog Jovana Krstitelja.
Dejvid Lindzi (David Lindsay), lord od Barkalesa i grof od Kraforda (lord of Balcarres and count of Crawford) je u Donatelovoj biografiji objavljenoj 1903 godine cijelo poglavlje posvetio problemu “Izgubljena i nedovršena djela”. Među izgubljenim ili neizvršenim djelima autor navodi upravo poprsje Svetog Jovana Krstitelja u Ankoni i statuu u Orvietu.
Nakon Jansona i Volker Hercner (Herzner) sa Univerziteta Koblenc (Koblenz) je podržao mišljenje Fride Šotmiler i njeno tumačenje detaljnije obrazložio u svojoj knjizi „Regesti donatelliani“ , 1969. I on je imao neke dokaze da je Donatelo u jesen 1457 proizveo i isporučio dvije različite verzije Svetog Jovana Krstitelja. Mermer koji se koristio za izradu poprsja Svetog Jovana Krstitelja je nabavio kamenolom Karara (Carrara) 1455 godine, otpremio ga u Sienu gdje ga je čuvao Tomeo di Gado (Gaddo), a vađenje mermera 1453 godine je vršeno pod nadzorom pomoćnika majstora kog je zaposlio isti di Gado.
Prema zapisima upravitelja katedrale, nakon što je mermerno poprsje primljeno u Ankoni, bilo je utvrđeno a da je poprsje bilo premalo zbog čega nije bilo prikladno za trajnu postavku u krstionici, kako je prvobitno bilo zamišljeno. Zapisi također pokazuju da je crkva u Ankoni naknadno naručila bronzanu statuu od drugog zanatlije jer Donatelo zbog lošeg zdravlja i poodmaklih godina više nije bio dostupan. Ta nova statua je između 1466 i 1480 godine zamijenila poprsje Svetog Jovana Krstitelja. Poprsje je sklonjeno iz crkve i od tada nije poznato gdje se nalazi.
Inače, značaj Svetog Jovana Krstitelja u Ankoni potiče iz činjenice da je bio jedan od tri svetitelja zaštitnika crkve Santa Maria di Fiore, zajedno sa svetim Zenobijem i svetom Reparatom.
Međutim, ni originalni zapisi koje je vodila uprava crkve Santa Maria di Fiore u Ankoni, ni Milanezijeve kopije originalne arhive iz katedrale u Sieni, niti Hercnerov besprijekorno prevedeni registar Donatelovih djela još uvijek nisu dali konkretne podatke koji na zadovoljavajući način opisuju dalji razvoj događaja Donatelovog mermernog poprsja Svetog Jovana Krstitelja nakon što je dopremljeno u Ankonu.
Uspostavljanje autentičnosti:
Da bi se utvrdila autentičnost dotične umjetnine, dokazi moraju zadovoljiti propisane standarde i kriterije u ovoj oblasti. To bi bili da umjetnina mora biti identifikovana u objavljenoj naučnoj literaturi sa stepenom akademske sigurnosti, mora biti u skladu sa stilom, materijalom i prezentacijom sa drugim sličnim djelima koja se s pravom pripisuju Donatelu, i mora se pokazati da se lanac vlasništva poklapa sa periodom i lokacijom na kojoj je komad proizveden.
Porijeklo i lanac vlasništva:
Neki zapisi o transakciji kojom je mermerno porsje prenijeto trećoj strani možda još uvijek postoje u Ankoni ili u arhivi crkve Santa Maria di Fiore. Kao treća strana se pominje talijanska porodica Frangipani ali do sada nisu otkriveni konkretni zapisi koji bi mogli da dokumentuju prenos vlasništva nad poprsjem iz crkve u Ankoni na Frangipanijeve u periodu 1457-1460.
Treba znati da je Frangipani talijanski prijevod za prezime Frankopan. Iz tog razloga bi bilo iznimno važno ustanoviti da li se radilo o dvije grane istog porodičnog stabla od kojih je jedna živjela u Italiji a druga u Hrvatskoj ili su to bile dvije različite porodice sa istim prezimenom.
Frangipani su bili dobro poznato plemstvo sa značajnom imovinom i dugotrajnim prisustvom na području Lareta. Bili su i među najbogatijim i najistaknutijim pokroviteljima talijanskih umjetnika. Na osnovu istorijskih zapisa koji se čuvaju tokom posljednje polovine 15 vijeka, da se zaključiti da je grof Stefan Frangipani bio otkupljivač značajnih umetničkih dela od sredine 14 vijeka i da se nadmetao sa Kozimom Medičijem ( Cosimo di Medici) za vlasništvo nad određenim brojem djela koje su proizveli Donatelo i drugi istaknuti umjetnici, koja datiraju od oko 1432 godine i poslije toga. Neki izvori kazuju da je lično poznavao Donatela. Grof Frangipani je bio zaštitnik crkve Santa Maria di Fiore u Ankoni, i često je putovao u taj grad koji nije daleko od Lareta. Možda je poprsje Svetog Jovana Krstitelja nabavio od upravitelja crkve iz Ankone za svoju opsežnu kolekciju umjetnina. Poznato je i da je blisko sarađivao sa Kozimom Medičijem i gradom Ankonom kako bi odvratio Osmansko carstvo od invazije na Italiju preko Ankone.
Drugi grof, Nikola Frangipani, je bio u svojoj rezidenciji u Rimu u isto vrijeme kada i Donatelo u periodu 1430-1432. Poznato je i da je Donatelo u tom periodu radio u mermeru i da je izradio niz narudžbina za privatne mecene među kojima su bili i porodice Mediči i Frangipani.
Dejvid Jurt tvrdi da je porodica Frangipani zaista došla u posjed ovog davno izgubljenog komada oko 1457-1460 i da je to čvrsto utvrđeno na osnovu znatnog broja podataka iz tog perioda o obimu i vrijednosti Frankopanske zbirke umjetnina. Sljedeći pomen mermernog poprsja Svetog Jovana Krstitelja nalazi se u rodoslovnim zapisima porodice Frankopan, koji ukazuju da je banu Petru Zrinskom kao vjenčani dar godine poklonio grof Vuk Krsto Frankopan, otac nevjeste Ane Katarine Frankopan 1641 godine. Austrijski car Leopold III je 1671 godine naredio odrubljivanje glave banu Petru Zrinjskom i Katarininom bratu Franu Krsti Frankopanu i tim nerazumnim krvavim zločinom uništio ove dvije značajne porodice iz hrvatske istorije.
Na osnovu kasnijih istorijskih zapisa bi se dalo zaključiti je da je austrijsko prijestolje uklonilo Zrinskog i Frankopana zbog namjere pljačkanja njihovih dvoraca i umjetničkog inventara koji su bukvalno bili opustošeni. Mali dio zbirke umjetnina porodice Frankopan je ostao u posjedu njihovog upravitelja imanja Tomasa Kukuljevića i njegovih potomaka 353 godine, a posljednji registrovani potomak je bila Ana Ivona Kukuljević, koja je živjela u Zagrebu. Njen suprug Milan Sporčić-Kosinski je čuvao tu privatnu zbirku umjetnina i zato se čini više nego vjerovatnim da bračni par Kukuljević – Sporčić predstavljaju kraj neprekinutog lanca skrbništva među precima porodice Kukuljević.
Najnoviji podaci:
Mermerno poprsje je identifikovano kao „Sveti Jovan Krstitelj-rad nepoznatog umetnika“ i ponuđeno 13 aprila 1985 godine na prodaju Štrosmajerovoj (Strossmayer) galeriji starih slikara u Zagrebu ( Ref. no. 57/1985), koja je u to vreme bila u vlasništvu i pod upravom Jugoslovenske akademije nauka i umetnosti. Ponudu je odbio dr. Vinko Zlamalik, državni upravnik galerije.
Poprsje je prodato u Zagrebu 8 juna 1992 sa notarskom izjavom o prodaji Affidavit of sale, executed in Zagreb, ali prodaja nije odmah ovjerena i uknjižena.
Obzirom da postoji jaka, beskrupulozna i opasna kriminalna grupa koja se bavi krađom umjetnina, mislim da je u ovom slučaju umjesto objavljivanja imena kupca i sadašnje lokacije mermernog poprsja Svetog Jovana Krstitelja bilo primjerenije sjetiti se stare narodne izreke „Svaka neizgovorena je zlatna“.