Rušenje džamija i ostali pritisci: Protjerivanje muslimana iz Užica

Rezultat Sporazuma iz Kanlidže, predgrađa današnjeg Istanbula, je da su se muslimani iz Srbije morali iseliti što je moguće brže, što je značilo da se Srbija vjerski očisti od muslimana. Srbija je odštetu za pokretnu i nepokretnu imovinu odseljenih muslimana trebala isplatiti Osmanlijama. Iseljeni muslimani tražili su isplatu od srpske vlade, ali je nikad nisu dobili.

Prije Prvog srpskog ustanka, u Srbiji je živjela znatna populacija muslimana, a procjenju se da ih je bilo do nekoliko stotina hiljada. U Beogradu su muslimani činili su 80 posto, Užicu skoro 97 posto, a u Pomoravlju 65 posto stanovništva. Vlada kneza Mihaila Obrenovića je po dolasku na vlast 1860. godine vodila izrazito negativnu kampanju protiv muslimanskog stanovništva. Nakon povlačenja Osmanlija s teritorija pod nadzorom Srba, dolazi do uništavanja džamija i iseljavanja muslimana, što je nerijetko poprimalo razmjere genocida. Većinu ˝turskog˝, odnosno muslimanskog stanovništva po kasabama u Srbiji činili su Bošnjaci  i Albanci.

Tokom više etapa oslobađanja Srbije od Osmanlija (1793 – 1867), broj muslimana u Srbiji se neprestano smanjivao, što je praćeno pojačanim iseljavanjem muslimana. Nakon Prvog srpskog ustanka stradale su brojne džamije rušenjem ili su prenamijenjene.

Nakon incindenta na Čukur česmi u Beogradu 15. juna 1862. godine izbili su sukobi većih razmjera. Osmanska artiljerija je s kalemegdanske tvrđave četiri i pol sata bombardovala beogradsku kasabu na naredbu komandanta osmanskog garnizona. Intervenisali su strani konzuli, kao predstavnici današnje međunarodne zajednice.

Zbog toga je u avgustu iste godine sazvana međunarodna konferencija u carigradskom predgrađu Kanlidži, Rezultat Sporazuma je da su se muslimani iz Srbije morali iseliti što je moguće brže, što je značilo da se Srbija vjerski očisti od muslimana. Srbija je odštetu za pokretnu i nepokretnu imovinu odseljenih muslimana trebala isplatiti Osmanlijama. Iseljeni muslimani tražili su isplatu od srpske vlade, ali je nikad nisu dobili.

Muslimani su smjeli ostati, ali su uvjeti bili ponižavajući. Prvi je bio da pređu na pravoslavnu vjeru. Ako odbiju prvu, imali su drugu mogućnost, a ta je bila da budu Srbi islamske vjere. Ako odbiju i tu, treća je bila da moraju se pisati i voditi kao Cigani. A ako i to odbiju onda se moraju iseliti.

Iseljavanje muslimana iz Užica

Užice je u prvoj polovini 19 vijeka, pored Beograda bila najveća kasaba u Srbiji, a stanovnici su je zvali ˝mali Carigrad˝. Kasaba je dosta stradala za vrijeme Prvog srpskog ustanka, kada se dosta stanovništva iselilo u Bosnu, a Užice je 1826. godine prema Joakimu Vujiću imalo 2.000 muslimanskih kuća, 20 džamija i 80 srpskih domova. Također je i engleski putopisac Andrew Archibald Paton 1843. boravio u Užicu, ali on za razliku od Vujića, navodi da Užice ima 3.500 muslimanskih i 600 srpskih kuća, dok Vladimir Karić pise da je u Užicu 1844. godine bilo 3.697 Turaka, (čitaj muslimana) i samo 707 Srba.

Četiri dana nakon završetka konferencije u Kanlidži, 25. avgusta 1862. izbio je veliki požar u Užicu, kojeg su izazvali Srbi koji su za to optužili muslimane, a sve u namjeri da se izvrši još jači pritisak na ˝Turke˝ da se što prije isele. Kasnije je srušena i Šehova džamija. Također je bio utvrđen i detaljan pravac odlaska muslimana iz Užica u Bosnu, i to preko Krivog vira i kod Petrica, niže Bajine Bašte, a iz Zvornika su bile dovučene velike skele za prijevoz ljudi i stoke. Srpska vojska je nadgledala iseljavanje.

Evakuacija muslimanskog stanovništva iz Užica sprovedena je u tri grupe. Prva grupa imala je 400 ljudi, druga 600, a ostatak je činio treću grupu koju su sačinjavali uglavnom stari i iznemogli, te je ovaj posljednji transport bio 28. septembra 1862. Kao što vidimo, kompletno muslimansko stanovništvo iz Užica je iseljeno za samo mjesec dana.

U zapisima se spominje da su, kad su krenuli transporti, djevojke ispred poznatog Bešlagića hana na visoravni zvanoj Terazije u centru Užica zapjevale pjesmu:

                             „Oj, Užice, mali Carigrade,

                             Dok bijaše, dobro nam bijaše,

                              Kroz tebe se proći ne mogaše,

                              Od ćošaka i od ćepenaka,

                              Od momaka i od djevojaka,

                              Od divana i od bazardžana,

                              Od zumbula i od karanfila…“

Iseljeni muslimani iz Užica (blizu 3.000 odraslih muslimana i nešto manje od 1.000 djece) i okolnih mjesta naselili su se u istočnoj i sjeveroistočnoj Bosni. U novoj postojbini osnovano je šest kasaba: Kozluk, Šamac, Orašje, Brezove Polje, Kostajnica i Orahovo.(historija.info)

akos.ba